Chong-kàu Kái-kek-ka Lio̍k-toān

Chong-kàu Kái-kek-ka Lio̍k-toān (Chit goe̍h hō Chong-kàu Kái-kek hō. Ài kok-ūi tho̍k-chiá siàu-liām tong-sı̂ chiah ê kái-kek-ka, Chit-tia̍p chiong chí 5 ê kái-kek-ka ê ûi-siōng kap Lio̍k-toān kài-siāu tı̄-chia, hō͘ kok-ūi tho̍k-chiá koh chı̍t-pái lâi tài-liām in ê ûi-gia̍p, lâi hoàn-khí lán ê kái-kek cheng-sı̂n.) 1.Lō͘-tek Má-teng (Martin Luther) 1483-1546. Tek-kok ê Chong-kàu kái-kek-ka. I tı̄ A. D. 1483 nı̂ 11 goe̍h 10 jı̍t chhut-sı̀ tı̄ Tek-kok ê Ai-su-lé-bián, sàn-hiong choh-sit ê ka-têng. Lāu-pē sêng-sı̍t, lāu-bú kèng-khiân, 21 hoè pı̍t-gia̍p Toā-o̍h, pún lı̍p-chı̀ beh chò Hoat-lu̍t-ka, chóng-sı̄ ū chı̍t jı̍t kap i ê hó pêng-iú tı̄ tân-lûi kap lo̍h toā-hō͘ ê sı̂ teh kiâⁿ-lō͘, i khoàⁿ-tio̍h pêng-iú hō͘ lûi phah-sí, chiū kái-sim beh chò chong-kàu-ka, 1505 nı̂ 7 goe̍h 17 jı̍t jı̍p Ò-kó͘-su-teng ê Siu-tō-ı̄ⁿ. 1507 nı̂ siū àn-chhiú. Tı̄ keh-nı̂ chiū chò Úi-thian-bé-lú-hí Tāi-ha̍k ê Kàu-siū, 11 nı̂ khı̀ Lô-má khoàⁿ-tio̍h tng-sı̂ ê kàu-hoē ê hú-pāi, 12 nı̂ tit-tio̍h Sı̂n-ha̍k Phok-sū ê ha̍k-ūi, jia̍t-sim tı̄ Si-phian, Lô-má kap Ka-lia̍p-thài ê káng-gı̄. Kàu 1517 nı̂, Lô-má Hoat-ông chhe Thek-chek lâi kàu Úi-thian-bé-lú-hí bē sià-choē-hû ê sı̂, i chin toā hoán-tùi, chiong chit ê m̄-tio̍h siá 95 tiâu tah tı̄ pài-tn̂g ê toā-mn̂g, kong-jiân khòng-gı̄ Hoat-ông ê put-sı̄. Chit ê le̍k-sú-tek ê jı̍t, chiū-sı̄ 1517 nı̂ 10 goe̍h 31 jı̍t, kái-kek ê siaⁿ tùi chia hoat-khí. Tı̄ oá 4 lé-pài ê tiong-kan, chit ê siau-sit piàn-thoân tı̄ choân Au-chiu. Hoat-ông siū-khı̀. 1520 nı̂ 6 goe̍h 15 jı̍t kā i kek-chhut (phò-bûn). I hó-táⁿ chiong hit tiuⁿ phò-bûn-chn̄g kā sio-khı̀. Hoat-ông chiū chioh Tek-kok hông-tè ê sè-le̍k, tiàu i lâi chhut-se̍k, tng-sı̂ tı̄ Oá-m̄-su teh khai-hoē ê kok-hoē beh pān-i. I hó-táⁿ chhut-se̍k. 1521 nı̂ 4 goe̍h 18 jı̍t, tı̄ gı̄-tiûⁿ hó-táⁿ kan-chèng kóng, “Nā m̄-sı̄ ín Sèng-keng lâi chèng-bêng goá ê chhò-gō͘, chiū goá m̄ chhú-siau goá ê soat. Goá iā bē-thang ho̍k-chiông Chong-kàu Tāi-hoē ê koat-gı̄ kap Hoat-ông ê m̄-tio̍h, in-ūi in m̄-nā ū chhò-gō͘, koh ū chū-siong mâu-tún. Goá bē-thang ûi-poē goá ê liông-sim lâi chò sím-mı̍h tāi-chı̀. Siōng-tè ah! Kiû Lí pang-chān goá. À-bēng.” Kok-hoē bô hoat i ta-oâ, chí-ū tı̄ 5 goe̍h 25 jı̍t kā i kek-chhut. Keh-jı̍t i lı̄-khui Oá-m̄-su ê lō͘-tiong, siū chit tūi m̄-chai tùi tá-lo̍h lâi ê bé-peng lia̍h-khı̀, put-ti khı̀-hiòng. Kı̂-sı̍t sı̄ Sak-so-ni-a ê chu-hô͘ ēng chit ê hoat-tō͘, àm-chēⁿ lâi pó-hō͘ i--ê, chhoā i khı̀ bih tı̄ Oá-to-bú-lú-hí siâⁿ. Tùi hit-tia̍p liáu-āu, i chiū tiàm hia hoan-e̍k Tek-kok oē ê Sèng-keng kap tù-chok, lâi chhiok-chı̀n kái-kek ê sū-gia̍p. Kàu 1546 nı̂ chiaⁿ-goe̍h, tı̄ Jı̄-goe̍h 17 jı̍t, tiàm tı̄ chèng pêng-iú pau-ûi ê tiong-kan, liām Si-phian 31 phiⁿ 5 chat. “Goá choeng goá ê lêng-hûn kau Lí ê chhiú,” an-jiân lı̄-khui sè-kan. Hióng-siū 63 hoè. 2.Bí-lân-tun (Philipp Melanchthon) 1497-1560, Tek-kok Chong-kàu kái-kek-ka. I tı̄ 1497 nı̂ chhut-sı̀, tı̄ Tek-kok ê Bé-tun. 1509 nı̂ jı̍p Hái-tek-beh-lú-hí Tāi-ha̍k. Koh tha̍k Chúi-bín-gen2 Tāi-ha̍k. 17 hoè chiū tit-tio̍h M. A. (Bûn-ha̍k-sū) ê ha̍k-ūi. Āu-lâi chò Úi-thian-bé-lú-hí Tāi-ha̍k ê Kàu-siū. Tı̄ hit tia̍p kap Lō͘-tek Má-teng tâng-ı̀ kái-kek ê sū-gia̍p. Í-āu he̍k-sı̄ soat-kàu, he̍k-sı̄ tù-chok, cha̍p-hun iòng-hō͘ Lō͘-tek Má-teng, chı̄n-la̍t tı̄ Sin-kàu ê kàu-gı̄, chò Lō͘-tek Má-teng bû jı̄ ê pang-chān, nn̄g-lâng ê koan-hē tú-tú chhin-chhiūⁿ Í-lı̄-a kap Í-lı̄-sa. I bat kóng, “Goá nā tio̍h lı̄-khui Lō͘-tek Má-teng, lêng-khó sí.” Iā Lō͘-tek Má-teng chí i kóng, “Goá sı̄ chí-ū chit ê chò thâu-chêng teh iā-chéng ê lâng, i (chí Bí-lân-tun), sı̄ chı̍t ê un-jiû, tiām-chēng toè āu-piah teh ak-chúi ê lâng.” I sı̄ chı̍t ê ū hē-thóng ê Sı̂n-ha̍k-chiá. I só͘ tù ê cho͘-chit Sı̂n-ha̍k, sı̄ sin-kàu choè chho͘--ê, liân-sio̍k 50 pán í-siōng, kú-kú chò chèng Tāi-ha̍k ê Kàu-kho-su. I ê sı̀n-gióng tok-sı̍t, ha̍h-sek ko-phok, sı̄ chı̍t ê ún-kiān ê chin kun-chú. Eng-kok kap Hoat-kok ê kok-ông, kúi-nā pái beh chhiáⁿ i khı̀, chóng-sı̄ i m̄, jêng-jiân toà tı̄ Úi-thian-bé-lú-hí, kàu 1560 nı̂ lı̄-khui sè-kan, chòng kap Lō͘-tek Má-teng ê bōng keh-piah. Hióng-siū 63 hoè (kap Lō͘-tek Má-teng pêⁿ-chē hoè). 3.Sū-eng-lí (Ulrich Zwengli) 1484-1531. Sūi-se ê Chong-kàu kái-kek-ka. I khah bān Lō͘-tek Má-teng nn̄g-kò͘ goe̍h, 1484 chiaⁿ-goe̍h chhut-sı̀, tı̄ A-lú-phú-suh soaⁿ-kha ê chı̍t-ê hiuⁿ-siā miâ Úi-toh-háu-suh. Seng-sêng hò͘ⁿ-ha̍k, chhong-bêng. Pı̍t-gia̍p Ú-ín-ná Tāi-ha̍k. 1506 nı̂ siū àn-chhiú chò Gú-la̍t-su ê bo̍k-su, siū chhiáⁿ chò Chu-lí-hí Toā hoē-tn̂g ê soat-kàu-chiá, chhim-chhim gián-kiù Sèng-chheh kap Sı̂n-ha̍k. Ko-tiau Sin-iok só͘ chí-sı̄ ê Ki-tok, Phêng-kek Lô-má kàu-hoē ê chhò͘-gō͘ kap hú-pāi, chhim-sı̀n Ki-tok sı̄ ûi-it ê Kiù-chú, Sèng-chheh sı̄ choè-ko ê chí-chiam. Ló͘-le̍k ài beh hō͘ Sūi-se thoat-chhut Lô-má kàu-hoē ê sok-pa̍k. Kàu 1531 nı̂ 10 goe̍h 10 jı̍t, kèng-hōng Lô-má-kàu ê ta̍k koān, khí-peng lâi phah i só͘ toà Chú-lí-hí siâⁿ ê sı̂, i ióng-kám chhoā peng chhut-khı̀ èng-chiàn, put-hēng chiàn-pāi, pún-sin tı̄ tı̄n-tiong tı̄n-bông. Beh sí ê sı̂ kóng, “In ē-thang thâi sí goá ê seng-khu, chóng-sı̄ bē-thang thâi sí goá ê lêng-hûn.” Hióng-siū 47 hoè. 4.Khap-lı̂m (John Calvin). 1509-1564. I sı̄ Chong-kàu kái-kek-ka, iā-sı̄ úi-tāi ê Sı̂n-ha̍k-chiá. 1509 nı̂ chhut-sı̀ tı̄ Hoat-kok ê No͘-ióng (lı̄ Pa-lí tang-pak 70 eng-lí). 14 hoè chiū jı̍p Pa-lí Tāi-ha̍k. Khí-thâu àn-sǹg beh chò chong-kàu-ka, āu-lâi sim-chı̀ piàn oāⁿ beh chò hoat-lu̍t-ka, chiū koh jı̍p nn̄g-keng tāi-ha̍k tha̍k hoat-lu̍t. Tı̄ hit tiong-kan kap Sin-kàu ê lâng kau-poê, siū khó͘-khǹg gián-kiù Sèng-chheh. Kàu tò-tńg lâi Pa-lí chiū hut-jiân kái-sim, koat-ı̀ chiâⁿ-chò Hok-im chú-gı̄-chiá. Tı̀-kàu siū khún-tio̍k, put-tek-í tio̍h thoat-chhut Pa-lí, chiū lı̄-khui Hoat-kok khı̀ Sūi-se, tiàm tı̄ Ba-ji-luh oân-sêng i it-seng ê toā tù-chok, chiū-sı̄ “Ki-tok-kàu kong-iàu”. Hit tia̍p 26 hoè. Āu-lâi chhian-soá lâi toà Ti-né-bah (Geneva), tı̄-hia choan-sim tù-chok, káng-ián kap bo̍k-hoē, chı̄n-la̍t tı̄ kái-kek ê sū-gia̍p. I pí Lō͘-tek Má-teng khah ū cho͘-chit, ū tia̍t-sū ê lūn-lí, ū cho͘-chit ê Sı̂n-ha̍k-ka, tùi tı̄ ko͘-sêng sin-kàu ê kàu-gı̄ ū toā-toā ê kòng-hiàn. Te̍k-pia̍t tùi kàu-hoē ê Tián-lé chèng-tı̄ chè-tō͘, kin-kù tı̄ hok-im-tek lâi chè-tēng, chiâⁿ-chò kin-á-jı̍t lán Tiúⁿ-ló kàu-hoē ê ki-chhó͘. Tı̄ 1564 nı̂, chit ê úi-tāi ê kái-kek-ka, siū Chú kéng-tiàu lı̄-khui sè-kan, bô lâu bó͘, bô lâu kiáⁿ (saⁿ-ê kiáⁿ lóng chá sí), iā bô lâu tām-po̍h ê chı̂ⁿ-châi (it-seng khiām phok chò chû-siān), chí-ū lâu bān-kó͘ put-hiu ê kái-kek sū-gia̍p kap hok-im-tek, Sin-kàu ê kàu-gı̄. Hióng-siū 54 hoè. 5.Ná-su (John Knox) 1505-1572. So͘-kek-lân ê Chong-kàu kái-kek-ka. 1505 nı̂ chhut-sı̀, tı̄ So͘-kek-lân ê Hat-léng-tun, 16 hoè ê sı̂ jı̍p Gu-la-su-go Tāi-ha̍k, āu-lâi tha̍k Ò-kó͘-sū-teng kap Je lom ê chheh siū in ê éng-hióng, chiām-chiām kheng-hiòng tı̄ Sin-kàu. Tı̄ 1544 nı̂, ū chı̍t-ê chhut-miâ ê lâng, Úi-siá-toh tı̄ So͘-kek-lân kàu ta̍k só͘-chāi hó-táⁿ thoân Sin-kàu ê kàu-gı̄, i chin siū kám-tōng. Khó-sioh chit ê Úi-siá-toh tı̄ keh-nı̂ siū-lia̍h soà ūi Chú sûn-kàu. Ná-su khoàⁿ tio̍h chit ê lâng sûn-kàu, koh khah siū kám-kek, chiū koat-sim beh kè-sio̍k i ê sū-gia̍p. Í-āu toà tı̄ An-to-liu-su chhı̄ chı̄n-la̍t soan-thoân Sin-kàu ê kàu-gı̄. Khó-sioh chit ê chhı̄ tı̄ 1547 nı̂ siū Hoat kok peng kong-phoà, i chiū siū-lia̍h khı̀ chò Hoat-kok chiàn-chûn ê lô͘-lē, 19 goe̍h jı̍t kú siū chin-chē chân-jím ê ge̍k-thāi. Kai-chài tit-tio̍h Eng-kok chèng-hú ê chiu-soân, tit-tio̍h tháu-pàng, chı̍t-sı̂-chūn toà tı̄ Eng-kok. Kàu Î-oá ông sí, chiū lı̄-khui Eng-kok. 1554 nı̂ 7 goe̍h kàu Jí-né-bah kı̀ⁿ Khap-lı̂m, siū Khap-lı̂m ê khé-hoat put-siáu, 1559 nı̂ chiū tò-tńg lâi So͘-kek-lân, chı̄n-la̍t tı̄ chó͘-kok ê kái-kek sū-gia̍p. Bat tı̄ Chú ê bı̄n-chêng piàⁿ-miā kı̂-tó kóng, “Chiong So͘-kek-lân hō͘ goá, nā bô, hō͘ goá sí.” Kám-siā Chú, keh-nı̂ chiū-sı̄ 1560 nı̂, hoat-lu̍t kong-pò͘ kái-kek-kàu chiâⁿ-chò kok-kàu, chē-chē nı̂ ê ló͘-le̍k tùi án-ni kiàn-hāu. Kong-sêng bêng-chiū Siōng-tè chiū tı̄ 1572 nı̂ 11 goe̍h tiàu I ê lô͘-po̍k an-jiân kui thian. I ê bōng-pâi siá kóng, “Chāi-sè tiong boē bat kiaⁿ lâng ê bı̄n ê lâng tó tı̄-chia.” Hióng-siū 67 hoè. (Tâi-oân Kàu-hoē-kong-pò 742 koàn; 1950 nı̂ 10 goe̍h)