Ta̍h-oē-thâu (preface)
“Aukele sı̂n-oē kò͘-sū” ē-sái kóng sı̄ Hawaii siōng kó͘-ló--ê chı̍t-ê bı̂n-kan kò͘-sū. I goân-pún sı̄ hoat-seng tı̄ Tahiti kûn-tó ê sı̂n-oē kò͘-sū, hō͘ chá-kı̂ ê ı̂-bı̂n chah koè-lâi Hawaii--ê. Chit-ê kò͘-sū chú-iàu sı̄ teh kóng chı̍t-ê siàu-liân ê Hawaii goân-chū-bı̂n, án-choáⁿ chē-chûn, khı̀ cháu-chhoē sin-ê tó-sū, sui-jiân koè-thêng chhian-sin-bān-khó͘, siōng boé-á mā sı̄ khek-ho̍k khùn-lân, phah-pāi só͘-ū ê te̍k-jı̂n, iū-koh chhoā tio̍h chı̍t-ê chiâⁿ súi ê ang-ı̂ chò khan-chhiú.
Chit-khoán kò͘-sū ta̍k sı̀-kè lóng ū, m̄-koh Aukele sı̂n-oē lāi-té ū chı̍t-koá thoân-soat sı̄ kan-taⁿ Polynesian lâng chiah ū--ê, chhin-chhiūⁿ kóng: tng Aukele cho-siū gûi-hiám ê sı̂, tiāⁿ-tiāⁿ teh kā I kéng-kò ê tı̀n-ka sı̂n-bêng Lono, iōng chiáu-mo͘ chò--ê, ē-tàng pó-hō͘ Aukele koh kā te̍k-jı̂n pı̀ⁿ-chiâⁿ hoé-hu ê ûi-kin; pang-chō͘ Aukele kái-kiù sit-chong khı̀ ê hiaⁿ-ko kah tı̍t-á ê “Sèⁿ-miā-chi-chúi”, thê-kiong hō͘-sin-hû hō͘ Aukele ê “Úi-tāi ê Mo-o A-chó͘” téng-téng, lóng-sı̄ chiâⁿ te̍k-sû koh chhù-bı̄.
Lâi! Taⁿ Lán kah Aukele chò-hoé lâi khı̀ mō͘-hiám. Siōng hó-táⁿ ê Aukele! Siōng ióng-kám ê Aukele!
Vivian L. Thompson
Cha̍p ê hiaⁿ-ko Kah Mâ-hoân ê Aukele (Ten Brothers ----- and Tro͘ble)
Aukele sı̄ cho̍k-tiúⁿ Iku ê boé-á-kiáⁿ. Iku m̄-tāⁿ bô thiàⁿ-sioh i lēng-goā cha̍p-ê kiáⁿ, chham mo͘ tō m̄-bat kā in mo͘ koè. M̄-koh tùi i-ê boé-kiáⁿ Aukele put-tān sı̄ thiàⁿ-miā-miā ká-ná pó--leh, jı̂-chhiáⁿ koh tah-èng beh hō͘ i toā-hàn ê sı̂ lâi chiap cho̍k-tiúⁿ ê ūi.
In-ūi Aukele in lāu-pē siuⁿ théng-sēng--i, soah ín-khí i-ê hiaⁿ-ko bô hoaⁿ-hí kah chek-tò͘. Kan-taⁿ kah hit-ê nı̂-kí siōng chiap-kı̄n i ê a-hiaⁿ Iku-lani khah-bā, khah ū chham-siông, khah ē chò-hoé chit. Ia̍h in-ūi án-ne, i kı̂-thaⁿ ê hiaⁿ-ko tō siūⁿ chı̄n pān-hoat chó͘-gāi in nn̄g-lâng chò-hoé tàu-tı̄n. Kı̂-tiong Aukele siōng toā-hàn ê hiaⁿ-ko Kama-kahi siōng oàn-chheh--i, in-ūi àn-chiàu thoân-thóng èng-kai sı̄ i lâi kè-sêng cho̍k-tiúⁿ chiah tio̍h.
Kama-kahi chiâⁿ gâu khi-hū i-ê hiaⁿ-tı̄. I-ê phı̂-khı̀ chiok bái, lâng koh seⁿ-chò hiông-gài-gài, i-ê oē bô-lâng káⁿ m̄ thiaⁿ. I thiau-kang an-pâi chı̍t-koá ngē-táu ê hùn-liān khò-thêng, hùn-liān In án-choáⁿ sio-chiàn. Chiong in nn̄g-lâng chı̍t-cho͘, hun-chò bok-sèng-guh, sio-ián, siā-kek, bú-kùn sı̀-cho͘. I ka-kı̄ chiah kah tē-jı̄ sió-tı̄ chı̍t-cho͘, choan-bûn hùn-liān chò phah-chhùi lâng ê kut-thâu ê chiàn-sū---- “chhùi-kut-sai”. Chit-chióng “chhùi-kut-sai” sı̄ chı̍t-chióng ē-tàng kā lâng ê kha-chhiú phah-chhùi, koh kā lâng giâ koân chiong liông-kut tēⁿ hō͘ chhùi-kô͘-kô͘ ê lâng.
Aukele ūi-tio̍h beh hō͘ i-ê hiaⁿ-ko chiap-siū--i, chò kah chiok piàⁿ-sı̀--ê, m̄-koh Kama-kahi mā-sı̄ bô beh chhap--i. I bat chhoā só͘-ū ê sió-tı̄ khı̀ chham-ka choân-tó ê koan-kun-sài, tō-sı̄ bô-beh hō͘ Aukele khı̀. Kin-kù thoân-thóng, chit-ê pí-sài chha-put-to ài chı̀n-hêng chı̍t-tang chó-iū.
Cha-hng, Aukele khoàⁿ-tio̍h cha̍p-ê hiaⁿ-ko kóng-oē hiah-nı̍h hiâu-pai ê khoán-sè tō chai-iáⁿ in chit-pái sı̄ phah-iâⁿ tò tńg-lâi--a. Sui-jiân i bô siū-tio̍h thiàⁿ-thàng, i mā cháu-khı̀ kā in hoan-gêng. Chū in tńg-lâi kàu-taⁿ, í-keng thiaⁿ chiok chē in án-choáⁿ kah Kaoai-tó ê ióng-sū chhia-piàⁿ, án-choáⁿ kah Oahu-tó ê saⁿ-chiàn-sū iah-sı̄ Maui-tó siōng ê siā-kek-chhiú ê cheng-chhái pí-sài.
Kin-á-jı̍t Aukele iû-goân chiâⁿ sit-bōng, in-ūi i só͘-ū ê hiaⁿ-ko lóng tı̄ toān-gâi téng teh sńg siā-kek, kāng-khoán bô lâng beh chhap--i. I sim-lāi chiok hi-bāng ē-tàng kah in chò-hoé sńg, só͘-í hō͘ lâng kı̄-choa̍t mā bô oàn-thàn. I chit-má í-keng sı̄ chı̍t-ê siàu-liân-ke--a, seⁿ-chò put-chí-á koân koh ian-tâu. M̄-koh in hia ê hiaⁿ-ko iû-goân kā i tòng-chò sı̄ chı̍t-ê ài-khàu ài toè-lō͘ ê sè-hàn sió-tı̄ lâi khoàⁿ-thāi. I-ê hiaⁿ-ko khah ē chai-iáⁿ tı̄ in bô tı̄-leh ê chı̍t-tang lāi. I í-keng hùn-liān chhut ióng-chòng ê sin-thé kah chiâⁿ gâu sio-phah ê kang-hu, m̄-tāⁿ ū chu-keh thang kah in chò-hoé chhit-thô, sı̄m-chı̀ lóng pí in khah lı̄-hāi--a. Būn-tê sı̄ beh án-choáⁿ hō͘ in chai-iáⁿ i-ê kang-hu ----leh? ---- Tû-hui chhoē chı̍t-ê ki-hoē tı̍t-chiap tián hō͘ in khoàⁿ! Tio̍h! Tō án-ne koat-tēng -------
Siūⁿ kàu chia, I sûi-sı̂ kiâⁿ-khı̀ chı̍t-lia̍p toā chio̍h-thâu ê piⁿ--a, khin-khin-sang-sang tō chiong chit-lia̍p toā chio̍h-thâu mo͘h--khí-lâi. Koh tiàm chio̍h-thâu piⁿ--á gia̍h chhut chı̍t-ki iōng kam-chià chò ê kek, boé-á sı̄ iōng thô͘ kô͘--khit-lâi--ê. Chiâⁿ te̍k-piat, i giâ-tio̍h chit-ki kek lâi-kàu kèng-ki-tiûⁿ ê toān-gâi téng (āu-piah sı̄ hái), tiām-tiām khiā-teh thèng-hāu, tán kàu i toā-hiaⁿ Kama-kahi siā-chhut i-ê kek, I chiah toè āu-piah tàn--chhut-khı̀.
Chit-ki kek sūn-sūn-á poe-kàu ūn-tōng-tiûⁿ ê hit-pêng bı̄n, lak lo̍h ê só͘-chāi pí in hiaⁿ-ko tàn--ê chiok-chiok ke ū sı̀-chhioh hn̄g. Kama-kahi khoàⁿ-tio̍h kiàn-siàu tńg siū-khı̀, toā-siaⁿ bēng-lēng kı̂-thaⁿ ê sió-tı̄ chhái-chhú hêng-tōng. Kı̂-tiong hit-nn̄g-ê choan-bûn o̍h bok-sèng-guh ê sió-tı̄ sûi-sı̂ kiâⁿ hiòng Aukele koè-lâi, Aukele pēng bô kiaⁿ-hiâⁿ, mā-sı̄ khiā tı̄ goân-ūi, bı̄n-á chhiò-chhiò.
Tán In peh kàu toān-gâi téng-bı̄n, kiâⁿ oá Aukele ê sı̂,kı̂-tiong chı̍t-ê mn̄g kóng: “Lí kám chai-iáⁿ goán nā teh sńg ê sı̂, tō ài lı̄ goán khah hn̄g--leh?” Lēng-goā chı̍t-ê toè leh kóng: “Khoàⁿ khit-lâi ài lâi kā lí kà-sı̄ chiah ē-sái chit!” Chit-nn̄g-ê bok-sèng-guh ê hiaⁿ-ko khoàⁿ--khí-lâi put-chí-á ū sı̀n-sim ê khoán, chı̍t-lâng chı̍t-pêng kiâⁿ hiòng Aukele koè-lâi, chı̍t-tiûⁿ kek-lia̍t ê oan-ke tit-beh khai-sí.
Tē-it-ê hiaⁿ-ko iōng kûn-thâu-bú toā-la̍t cheng ùi Aukele ê gê-chô, chhūn-pān beh hō͘ Aukele ê chhùi-khí lak chı̍t-poàⁿ, kiat-kó ē án-choáⁿ Lí kám chai? Tng i chhut-chhiú liáu-āu chiah hoat-kak kui-sian lâng í-keng hō͘ Aukele kiông koh ū-la̍t ê chhiú chang tiâu--leh, sūn-chhiú“phia̍k!” chı̍t-siaⁿ kā i tı̀m tùi hái--nı̍h khı̀, m̄-tāⁿ hoat-chhut chiok toā ê siaⁿ-im, koh kā hái-chúi phùn kah chiok koân--ê.
“Ái! Hó--ah! Lí chit-ê chhiú-chhèng sió-tı̄, m̄-thang bô-lé, khoàⁿ Goá-ê lı̄-hāi!” Tē-jı̄-ê hiaⁿ-ko hoah kah chiok toā-siaⁿ bok hiòng Aukele koè--khı̀, lí siūⁿ kiat-kó ē án-choáⁿ? Kāng-khoán chhiūⁿ tē-it-ê án-ne poe tı̄ khong-tiong, siak ùi hái--nı̍h lo̍h-khı̀.
Nn̄g-ê lâng kui-sin tâm-kô͘-kô͘, ùi hái--nı̍h chông tńg-lâi kā Kama-kahi pò-kò só͘ hoat-seng ê tāi-chı̀. Soà--lo̍h-lâi Kama-kahi má-siōng phài sio-ián cho͘ ê sió-tı̄ khı̀ chhoē Aukele, thè bok-sèng-guh cho͘ ê sió-tı̄ pò-siû.
Aukele chhùi-á chhiò-bi-bi teh hoan-gêng i-ê hiaⁿ-ko: “Lín beh lâi chhoē hit-nn̄g-ê bok-sèng-guh ê hiaⁿ-ko,sı̄-m̄? Goá lâi kā lín táu chhoē.” Sio-ián cho͘ ê hiaⁿ-ko bé-sè to iáu-bē khut hó-sè, tō khı̀ hō͘ giâ--khí-lâi, chı̍t-ê soà chı̍t-ê, hō͘ i tàn jı̍p-khı̀ hái--nı̍h.
Bô goā-kú ê sı̂-kan, í-keng ū peh-ê hiaⁿ-ko sio liân-soà lâi chhoē koè i--a, kiat-kó ta̍k-ê lóng sı̄ khı̀ hō͘ Aukele tàn lo̍h-khı̀ hái--nı̍h, kui sin-khu tâm-kô͘-kô͘, sı̍t-chāi chiâⁿ bô bı̄n-chú, sià-sí-sià-chèng. Kama-kahi khı̀ kah phut-phut-thiàu, kā i choan-bûn teh chhùi-kut ê tē-jı̄-ê sió-tı̄ kiò--koè-lâi, nn̄g-lâng tâng-chê khı̀ chhoē Aukele sǹg-siàu.
“Lí!” Kama-kahi chiâⁿ siū-khı̀ toā-siaⁿ hoah kóng:“Kám-kóng chı̍t-tiám-á tō bô chun-kèng Lí ê hiaⁿ-ko? Su-iàu goán chiong lí phah-chò nn̄g-pêng, lí chiah o̍h ē-hiáu sı̄--m̄?”
“Oh! A-hiaⁿ, Goá o̍h-tio̍h chiâⁿ bān--neh!” Aukele ı̀n kóng: “M̄-koh nā-sı̄ goá siōng toā-hàn ê hiaⁿ-ko ē-tàng chhin-sin lâi kà-sı̄ goá, he mā-sı̄ chiok êng-hēng--ê.”
Kama-kahi ê tē-jı̄-ê sió-tı̄ àn Aukele chhiong--koè-khı̀, àn-sǹg beh kā Aukele ê nn̄g-ki chhiú-kut at hō͘ tn̄g. Tng-tang i chhiong--chhut-khı̀ liáu-āu, i chiah hoat-kak kui-sian lâng kah kı̂-thaⁿ ê sió-tı̄ kāng-khoán í-keng poe tı̄ khong-tiong--a, soà--lo̍h-lâi poa̍h lo̍h-khı̀ hái--nı̍h-lo.
Khoàⁿ-tio̍h chit-ê chêng-hêng Kama-kahi í-keng tòng bē-tiâu--a, hiông-hiông chhiong--koè-khı̀ Aukele hit-pêng, phah-sǹg beh chiong i-ê chhiú-kut at-tn̄g. M̄-koh chin put-hēng, i-ê hā-tiûⁿ kah kı̂-thaⁿ ê sió-tı̄ it-bô͘-it-iūⁿ,“Phia̍k!” chı̍t-siaⁿ, kui-sian lâng siak--lo̍h-khı̀ hái--nı̍h. Tı̄ in chiòng sió-tı̄ ê bı̄n-thâu-chêng kā bı̄n-chú sià-liáu-liáu,moá-bı̄n choân tāu-hoe.
Kı̂-thaⁿ ê sió-tı̄ khoàⁿ-tio̍h chit-khoán chêng-hêng, koáⁿ-kín siám-khui, kiaⁿ-khı̀ siàn-tio̍h “hong-thai-boé”. Kui-sin-khu tâm-kô͘-kô͘ ê Kama-kahi peh khit-lâi toān-gâi téng. Hui-siông hùn-nō͘, nn̄g-lia̍p kûn-thâu-bú gı̄m tiâu-tiâu, lia̍h Aukele kim-kim-khoàⁿ.
Chit-sı̂-chūn Aukele chiâⁿ chim-chiok teh chù-ı̀ in hiaⁿ-ko ê tōng-chok.
Kama-kahi kan-sı̂n-á chhiò kóng: “Sui-jiân goán iû-goân bô sáⁿ siong-sı̀n lí ê kha-chhiú, m̄-koh tı̄ goán bô tı̄-leh ê sı̂-chūn, lí chin-chiàⁿ chı̀n-pō͘ liáu chiok chē, ū chu-keh thang chiâⁿ-chò goán cho͘-chit-ê chı̍t-hūn-chú--a. Hiaⁿ-tı̄ tāi bô èng-kai án-ne oan-ke chiah tio̍h. Lán tńg-lâi chhù--nı̍h kah goá, goán hāu-seⁿ “Chı̀-sèng” chò-hoé chia̍h àm-tǹg hó bô?
Aukele ê bı̄n-iông chò--chı̍t-ê chhun-hong kng-seⁿ khit-lâi, i-ê goān-bōng chóng-sǹg beh sêng chin--a. Kama-kahi í-keng chiap-siū i--a! “Hó!” i chiâⁿ hoaⁿ-hí hoê-tap.
Tńg kàu chhù--nı̍h, tng beh kiâⁿ jı̍p-khı̀ pn̄g-thiaⁿ ê sı̂-chūn, Kama-kahi tı̍t-chiap kiâⁿ ùi thô͘-kha tiong-ng ê chı̍t-lia̍p toā chio̍h-thâu koè--khı̀. “Chin sit-lé, goá ê sió-tı̄,” i kóng: “tı̄ lán beh khai-sí chia̍h àm-tǹg chı̀n-chêng, ài seng chè-pài lán ê aumakoa, i lóng-sı̄ tı̄ khí hái-tiùⁿ ê sı̂-chūn chiah lâi--ê. Lí kám ē-tàng kā goá tàu-saⁿ-kāng chı̍t-ē?” i-ê ı̀-sù tō-sı̄ ài Aukele thè i kā chit-lia̍p toā chio̍h-thâu soá-cháu.
Aukele chı̍t-kù oē tō bô kóng, má-siōng koè-khı̀ kā pang-bâng. Tng-tang i kā chit-lia̍p toā chio̍h-thâu giâ soá-khui ê sı̂, i khoàⁿ-tio̍h ē-kha chı̍t-phı̀ⁿ o͘-mà-mà ê chhim-tōng, ná tē-ga̍k--leh. Tı̄ i beh kiâⁿ tò-thè chı̀n-chêng, Kama-kahi tu̍t-jiân chhut-kûn hiòng i-ê kha-chiah-phiaⁿ cheng lo̍h-khı̀, hāi i kui-sian lâng chai lo̍h-khı̀ chit-ê bô-té chhim-kheⁿ--nı̍h.
Àn téng-koân thoân--lo̍h-lâi ê kan-taⁿ sı̄ Kama-kahi teh kan-sı̂n chhiò ê hoê-siaⁿ niā-niā. Kama-kahi ê siaⁿ ná teh hoah: “Úi-tāi ê Mô-o A-chó͘!” iú-hàu lí ê seng-lé lâi--loh!”
