Thèng-hāu Chú-lâng Tńg-lâi
I chai-iáⁿ i tio̍h siú i ê chit-ūi, thèng-hāu i ê chú-lâng tńg-lâi, i án-ni thèng-hāu 1 nı̂, 2 nı̂…kàu 5 nı̂ poàⁿ.
Poê-teng-pó sı̄ chı̍t ê hong-kéng iu-bí, ū chheⁿ-chhùi ê toā chháu-tiûⁿ ê sió hiuⁿ-siā, jı̂n-kháu chí ū 2000 lâng.
1936 nı̂ 8 goe̍h ê bó͘ chı̍t-jı̍t, ū chı̍t-tâi chhia, chài chı̍t khū koaⁿ-chhâ, kàu hoé-chhia-chām, lāi-bı̄n sı̄ chı̍t ê chhı̄-iûⁿ lâng ê sin-si, chí ū chı̍t ê lâng sàng chit ê bo̍k-chiá kiâⁿ jı̂n-seng choè-āu ê lō͘-thêng. Tı̄ chhia-āu ū chı̍t chiah káu teh cháu, sı̄ chı̍t chiah chin chē mn̂g ê bo̍k-iûⁿ káu. Tng koaⁿ-chhâ ūn-chiūⁿ hoé-chhia téng ê sı̂, chit chiah káu khui-siaⁿ háu, i siūⁿ beh peh-chiūⁿ hoé-chhia téng, nā sı̄ chām-tiúⁿ kóng “lo̍h-khı̀! Taⁿ hiān-chāi m̄ sı̄ lí kun-toè ê sı̂ lah!”
Hoé-chhia khui khı̀ lah, hit chiah káu ēng Pi-siong ê gán-kong bo̍k-sàng chiām-chiām bô khoàⁿ-kı̀ⁿ ê hoé-chhia. Hit àm i khùn tı̄ goe̍h-tâi kha, thèng-hāu i ê chú-lâng koh tò-tńg-lâi.
Chit chiah káu tı̄ hia kè-sio̍k thèng-hāu i ê chú-lâng 5 nı̂ poàⁿ kú! Kàu i sí ê sı̂, ū sán-seng chin-choē kám-tōng lâng ê kò͘-sū.
Khí-thâu i ê siú-bōng sı̄ ū kui-chek ê. Bô-lūn chhut jı̍t, lo̍h-hō͘, i ta̍k-jı̍t chhut-lâi ngiâ-chih, kàu Poè-teng-pó ê sı̀-pang hoé-chhia koè-khı̀, i chù-ı̀ khoàⁿ múi chı̍t ê lo̍h-chhia ê lú-kheh, i phı̄ⁿ in ê hêng-lí, chı̍t ê kiâⁿ koè chı̍t ê, jiân-āu i khiā teh, khoàⁿ hoé-chhia koh sái khı̀. I thèng-hāu i ê chú-lâng, lia̍h choè ū chı̍t-jı̍t i oē tńg-lâi.
Chhia-thâu ê lâng bô kú hoat-hiān nā kiò i “Sái-pù” chiū oē ı̀n, chóng-sı̄ khah siông i lı̄-khui lâng, ko͘-to̍k tı̄ hia khiā, chhin-chhiūⁿ teh iàm-ò͘ⁿ lâng kiáu-jiáu i kian-jím siú-bōng ê sim. Bô kàu jı̍t-thâu lo̍h-soaⁿ, i bô chia̍h chām-tiúⁿ khǹg tı̄ kau-á piⁿ ê chhùi-bah, jiân-āu tı̄ àm-mı̂ i cháu kàu chiâⁿ lí goā ê hô-piⁿ lim chúi.
Chit chiah káu kiám oē thang tn̂g-kı̂ jím-siū chit khoán ê ko͘-toaⁿ mah? Tı̄ chı̍t ê hong-thai mı̂, chām-tiúⁿ hoat-hiān “Sái-pù”un tı̄ i ê mn̂g-kháu, i kho͘ i jı̍p-lâi kap i chē tı̄ tē-chian ê téng-bı̄n hō͘ i an-sim. Tng hân-léng ê tang-thiⁿ kàu ê sı̂, chām-tiúⁿ tı̄ chhng-khò͘ thè i an-tı̀ chı̍t ê un-loán ê siū.
Keng-koè kúi kò-goe̍h, “Sái-pù” siú-bōng ê siau-sit í-keng thoân kàu siâⁿ-goā, pò-choá iā teng-chài chit ê kò͘-sū, choē-choē koan-sim i ê iû-kiāⁿ it-tı̍t lâi, ū kúi cha̍p ê ài káu ê lâng sàng i chı̂ⁿ, nā sı̄ chia̍h--ê lóng hō͘ thih-lō͘-kio̍k sàng tò-tńg. Tı̄ chı̍t ê Sèng-tàn-cheh, chı̍t-ūi Ài-ní-lân ê hū-jı̂n sàng “Sái-pù” chı̍t ta̍h bah-kut-so͘ kap bah-piáⁿ. Ū chin-choē lâng sin-chhéng ài siu-liû--i, ū bo̍k-chiá chhut koân kè beh bé--i, koh ū chı̍t kûn lú-kheh tùi hn̄g-hn̄g lâi thàm-hóng--i, in-ūi chit chiah káu ê tiong-gı̄ chiâⁿ-choè thoân-kı̂ ê kò͘-sū.
Só͘-ū tùi i ê koan-sim pèng bô éng-hióng “Sái-pù”. I ê seng-oa̍h ê chong-chí iû-goân bô kái-piàn, i iû-goân teh thèng-hāu, chóng ū chı̍t jı̍t i ê chú-lâng beh tò-tńg-lâi, i tı̄ hia beh ngiâ-chih i . Chóng-sı̄ āu-lâi kàu ū chı̍t-jı̍t “Sái-pù” boē thang koh thiàu chhut i ê siū, iā boē thang tı̄ thih-lō͘ cháu, i chí ū thoa i tı̂m-tāng ê kha-pō͘ teh kiâⁿ, i ê ba̍k-chiu, hı̄-khang lóng soe-thè, ū sı̂ lêng-tō͘ í-hā ê thiⁿ-khı̀, hō͘ i ê sù-ki bâ-pı̀, iáu-kú i pê kàu hoé-chhia piⁿ thèng-hāu.
1942 nı̂ 1 goe̍h 12 jı̍t, “Sái-pù” kiâⁿ kàu thih-lō͘ ê tiong-kan, ngiâ-chih 10 tiám 17 hun ê chhia. Tng hoé-chhia sái-kūn ê sı̂, lâng chhiat-bōng i oē thiàu-cháu, i ū thiàu, chóng-sı̄ í-keng siuⁿ bān……
“Sái-pù” ê tn̂g-kı̂ siú-bōng kàu chia kiat-sok, 5 nı̂ poàⁿ-kú ê chı̄n-tiong kàu hit jı̍t sı̄ choè-āu, chóng-sı̄ i kám-tōng lâng ê hō͘-kó kè-sio̍k hoat-seng.
Hit jı̍t thih-lō͘ jı̂n-oân, ūi i kéng chı̍t tè bōng-tē---Tı̄ chit ê soaⁿ-téng éng-oán oē-thang khoàⁿ tio̍h chhia-chām. Ha̍k-hāu tı̄ hit jı̍t thêng khò, tông-chú-kun chı̀-goān kng “Sái-pù” ê koaⁿ-chhâ, tı̀n-bı̂n, lông-hu, bo̍k-chiá lóng chham-ka tı̄ chhia-chām kú-hêng ê liông-tiōng chòng-sek.
Bo̍k-su ūi i tha̍k chit phiⁿ si “Tı̄ chit ê chū-su ê sè-kài, jı̂n-lūi ı̂-it boē chū-su ê pêng-iú chiū-sı̄ ka-kı̄ ê káu, káu choa̍t-tùi bē pàng-sak chú-lâng, choa̍t-tùi boē ko͘-hū á-sı̄ poē-poān--i”.
An-chòng “Sái-pù” í-āu, Poè-teng-pó ê lâng koh ūi i khiā chı̍t chō kı̀-liām-pi tı̄ soaⁿ-téng. Koh ū thàm-chiàu-teng chiò tı̄ hit téng-bı̄n. Bô-lūn jı̍t--sı̂, àm-sı̂. tng hoé-chhia keng-koè ê sı̂, chhia-tiúⁿ oē chiong chit ê kò͘-sū kóng hō͘ hòⁿ-kı̂ ê lú-kheh thiaⁿ.
Āu-lâi chhia-tiúⁿ Ài-tek chiong “Sái-pù” ê kò͘-sū siá chò chı̍t pún sió chheh bē hō͘ lú-kheh. Tùi án-ni thàn 200 bí-kim, i chiong chit tiâu chı̂ⁿ kià-hù tı̄ Toā-phok-pò͘ siâⁿ ê bông-a ha̍k-hāu. 1946 nı̂ Sèng-tàn-cheh, i toà chin-choē thit-thô mı̍h, thn̂g-á, liu-peng-oê khı̀ hō͘ hiah-ê ha̍k-seng, hiah-ê ha̍k-seng tit-tio̍h in pêng-sı̂ boē thang tit-tio̍h ê thit-thô mı̍h, koè chit ê “in boē bat ū ê khoài-lo̍k” ê Sèng-tàn-cheh.
Tùi chit ê ta̍t-tit kı̀-liām ê Sèng-tàn-cheh āu ê sò͘-nı̂ tiong, “Sái-pù” ê kò͘-sū kám-tōng chin-choē lâng hiàn chı̂ⁿ, kàu-taⁿ í-keng ū 5 bān bí-kim. Tùi án-ni oē thang siat-lı̍p “Sái-pù” ki-kim, ēng thiàⁿ-sim tùi chhiⁿ-mı̂ kap é-káu ê lâng pān sin ê i-liâu kong-chok .
“Sái-pù” ki-kim hō͘ chit keng bông-a ha̍k-hāu ê chúi-chún thê-ko, hō͘ ha̍k-seng ê cheng-sı̂n khoài-lo̍k, tit-tio̍h thiàⁿ-sim ê lé-mı̍h kap kàu-io̍k,----hō͘ in oē thang kàu í-chêng só͘ boē thang khı̀ ê só͘-chāi lú-hêng. “Sái-pù” úi-tāi ê sim-lêng í-keng pang-chān in kiâⁿ ǹg chı̍t tiâu sêng-kong ê lō͘, che lóng sı̄ tùi tı̄ chit chiah tiong-gı̄ ê káu kám-tōng lâng ê kò͘-sū só͘ sán-seng ê.
Chit chiah káu oē tùi chú-lâng tiong-sı̍t kàu án-ni, lán tùi lán ê Chú m̄ chai cháiⁿ-iūⁿ? Ū ta̍k-jı̍t teh thèng-hāu lán ê Chú koh tò-tńg-lâi á-bô?
Pho-phé-to-a
Tē-Saⁿ sè-kí, tng Lô-má tè-kok chı̄n-la̍t khún-tio̍k Ki-tok-tô͘ ê sı̂, joā-nı̍h choē lâng ūi-tio̍h Iâ-so͘ Ki-tok ê iân-kò͘ chhám-sí, hi-seng in ê sı̀ⁿ-miā. Pho-phé-to-a(Perpetoa), chit ūi ióng-kám ê siàu-liân hū-lú, chiū-sı̄ chit ê sı̂-kı̂ choē-choē sûn-tō-chiá ê chı̍t ê, i ê miâ jı̄ tùi tı̄ án-ni, siū lia̍t tı̄ sèng-kàu-sú ê lāi-bı̄n, liû-thoân tāi-tāi.
Chit ê hū-lú ūi Chú lâi hi-seng ê tāi-chı̀, tı̄ Ki-tok-kàu ê le̍k-sú tiong, thang kóng sı̄ choè cheng-chhái ê chı̍t ia̍h. Sū-chêng ê hoat-seng sı̄ tı̄ A .D. 203 nı̂ ê sı̂, tē-tiám sı̄ tı̄ A-hui-lı̄-ka chiu ê pak-pêng Ka-thài-ki ê só͘-chāi. Hit sı̂ ū chı̍t sió-kûn ê Ki-tok-tô͘ siū-lia̍h koaiⁿ-kaⁿ. Siū-lia̍h ê lâng tāi-pō͘-hūn lóng sı̄ lô͘-lē khah chē, chóng-sı̄ Pho-phé-to-a khiok sı̄ chı̍t ê kùi-khı̀ ê hū-jı̂n-lâng, nı̂-kí chí ū 22 hoè, heng-chêng phō chı̍t ê eⁿ-á. Chit ê siàu-liân ê lú-chú, tú-tio̍h chiah-nı̍h thang kiaⁿ ê koaiⁿ-kaⁿ ê keng-giām, chit ê thòng-khó͘ lán lóng siūⁿ oē kàu, che tú chhin-chhiūⁿ Pho-phé-to-a só͘ siá ê chı̍t-iūⁿ: “Goán tiàm tı̄ kaⁿ-ga̍k kúi jı̍t í-āu, goá hui-siông kiaⁿ-hiâⁿ, in-ūi goá lóng boē bat siūⁿ tio̍h thài oē chiah o͘-àm. Bô pêng-an ê jı̍t-chí! Thang kiaⁿ ê iām-jia̍t! Khàn-siú chho͘-ló͘ ê chhiú! Siōng kan-khó͘-sim ê, chiū-sı̄ goá khoà-liām goá ê eⁿ-á tı̀-kàu lâi kan-khó͘.”
Tı̄ chit kúi-jı̍t ê tiong-kan, ū nn̄g kiāⁿ ê tāi-chı̀ hō͘ i ê sim-koaⁿ-thâu toā tín-tāng, he chiū-sı̄ i chin thiàⁿ i pe̍h thâu-mn̂g ê lāu-pē kap loán-jio̍k ê kiáⁿ-jı̂. I ê lāu-pē sim-lāi hui-siông ê kan-khó͘, i boē bêng-liâu cha-bó͘-kiáⁿ tùi tı̄ sin-kàu siáⁿ-sū chiah-nı̍h khiân-sêng? Siáⁿ-sū i tùi tı̄ kū kàu boē moá-ı̀? Siáⁿ-sū i boē kap pa̍t ê lâng kāng khoán lâi thàn hông-tè ê bēng-lēng khı̀ sı̀n kū kàu? “Kiaⁿ-hiâⁿ”ēng hân-léng ê chhiú kā chit ê lāu-lâng ê chhiú khiú tiâu-tiâu. I tı̄ hoân-ló thòng-khó͘ ê tiong-kan, it-tı̍t kā i ê cha-bó͘-kiáⁿ khó͘-khǹg, kiò i tio̍h thoat-lı̄ chit ê gûi-hiám ê khoân-kéng.
Pho-phé-to-a tùi tı̄ chit chióng ê iau-kiû chin thài-jiân lâi èng-hù. I kóng: “Pa-pa, lí khoàⁿ-kı̀ⁿ khǹg tı̄ chia ê tê-kó͘ mah? I kiám thang ēng pa̍t ê miâ lâi kā i kiò nih?” “Goá khoàⁿ-kı̀ⁿ lah”, i ê lāu-pē ı̀n i án-ni kóng, i koh tùi i kóng: “I kı̀-jiân sı̄ tê-kó͘, lí kiám boē thang kiò i choè pa̍t ê miâ mah?” Lāu-pē ı̀n kóng: “Boē-ēng-tit”. Pho-phé-to-a chiū kóng: “Só͘-í goá sı̄ Ki-tok-tô͘, iā boē oē koh kiò goá choè pa̍t ê miâ lah.”
Koh chài chı̍t pái, i ēng choè chhim-khek koh kám-tōng lâng ê giân-gú kóng: “Goá ê lāu-pē tùi siâⁿ-nı̍h lâi khoàⁿ goá, sim-lāi hui-siông ê hoân-ló, i kàu soaⁿ-téng lâi khoàⁿ goá, i ê ı̀-sù sı̄ ài goá pàng-sak goá ê koat-sim.” I kóng: “Cha-bó͘-kiáⁿ ah! Lí tio̍h khó-lı̂n goá chit ê thâu-mn̂g pe̍h-chhang-chhang ê lāu-lâng o͘h! Khó-lı̂n lí ê lāu-pē, siat-sú goá nā kham-tit choè lí ê lāu-pē; siat-sú goá nā bat ēng goá chit siang chhiú iúⁿ-chhı̄ lí toā-hàn, siat-sú goá nā bat tı̄ lí chèng hiaⁿ-tı̄ ê bı̄n-chêng o-ló lí, chhiáⁿ lí m̄-thang hō͘ goá siū-tio̍h koè-thâu ê thòng-khó͘! Khoàⁿ lí ê hiaⁿ-tı̄, lí ê lāu-bú, lí ê a-ı̂ ê bı̄n-māu, koh khoàⁿ boē ēng-tit lı̄-khui lí ê kiáⁿ-jı̂ ê bı̄n-māu, pàng-sak lí ê kiau-ngō͘! M̄-thang chiong lán ê choân-ke lóng húi-bia̍t lah! Siat-sú lí nā tú-tio̍h put-hēng, lán choân-ke ê lâng, chiū bô chı̍t ê oē thang koh chài chū-iû lâi kóng oē lah.”
“Goá ê lāu-pē in-ūi thiàⁿ goá, só͘-í chiah kóng chiah-ê oē, i chim goá ê chhiú, phak-lo̍h tı̄ goá ê kha-ē, nn̄g lúi ba̍k-chiu ba̍k-sái tı̍t-tı̍t lâu teh kiò goá, bô kiò goá choè cha-bó͘-kiáⁿ, khiok kiò goá choè thài-thài. Goá ūi-tio̍h goá ê lāu-pē ê iân-kò͘, hui-siông ê hoân-ló, in-ūi i lı̄-khui goá ê ka-cho̍k ê koan-hē chiū bô khoài-lo̍k. I ūi goá ê iân-kò͘ lâi siū-khó͘, goá tek-khak tio̍h an-ùi i, kóng: “Siat-sú Siōng-tè nā kéng-soán tio̍h goá, goá beh khiā tı̄ tâi-á téng, lán lóng chai-iáⁿ, lán m̄ sı̄ khò ka-kı̄ ê khùi-la̍t, sı̄ khò Siōng-tè ê khùi-la̍t ! I thiaⁿ liáu chiū moá-pak iu-chhiû lâi lı̄-khui goá khı̀ lah.”
Chit kúi kù ê oē, chu-ūi tho̍k-chiá iáu tha̍k oē lo̍h-sim, chóng-sı̄ iā ū pí che koh-khah pi-chhám ê chêng-chiat hō͘ tāi-ke sı̍t-chāi put-jím khoàⁿ lo̍h-khı̀ ! Ū chı̍t-jı̍t siū-lia̍h khı̀ koaiⁿ-kaⁿ ê Ki-tok-tô͘ siū toà kàu kong-kiōng chhı̄-tiûⁿ khı̀ kú-hêng kong-sím, kàu tı̄ chit sı̂, Ki-tok-tô͘ iáu ū pàng-lı̄ Ki-tok-kàu lâi tit-tio̍h chū-iû ê ki-hoē, ı̂-it ê tiâu-kiāⁿ chiū-sı̄ tio̍h ho̍k-chiông hông-tè, ūi-tio̍h hông-tè lâi hōng-hiàn hi-seng, chóng-sı̄ múi chı̍t ê siū-lia̍h ê Ki-tok-tô͘ lóng kū-choa̍t chit chióng iau-kiû chū-iû ê thò-hia̍p ê tiâu-kiāⁿ.
Pho-phé-to-a án-ni siá kóng: “Tng goá teh siū sím-phoàⁿ ê sı̂, goá ê lāu-pē kap kiáⁿ-jı̂ lóng chāi-tiûⁿ. Lāu-pē chiong goá tùi tâi-á-téng khiú--lo̍h-lâi, kiû goá kóng: “Khó-lı̂n lí ê eⁿ-á ah!” tı̄ chit chióng ê chêng-hêng ē, chit ê kèng-khiân ê lāu-bú iā oē ū khùi-la̍t lâi kiông-piān mah? Chit ê toā ê bú-ài sûi-sı̂ beh chiong i ê koat-sim chhiong-phoà, chóng-sı̄ ū chı̍t ê koh khah toā ê lêng-le̍k tı̄ i ê lāi-bı̄n teh ūn-hêng.” Tng sím-phoàⁿ koaⁿ tùi goá kóng: “Lí sı̄ chı̍t ê Ki-tok-tô͘ mah?” Goá thán-pe̍h ı̀n i kóng:“sı̄.”
I ê lāu-pē kè-sio̍k ló͘-le̍k, tek-khak beh hō͘ cha-bó͘-kiáⁿ thoat-lı̄ gûi-hiám, sui-jiân sím-phoàⁿ-koaⁿ í-keng kiò i lo̍h tâi-á, chóng-sı̄ i iáu-kú oá tı̄ sím-phoàⁿ tâi ê piⁿ-á, só͘-í sím-phoàⁿ-koaⁿ chiū ēng i ê kùn-á kā i kòng, chit ê kú-tōng tùi tı̄ Pho-phé-to-a tong-jiân sı̄ hui-siông ê táⁿ-kek, pí i nı̂-lāu ê lāu-pē ê sin-chiūⁿ só͘ siū tio̍h ê siong koh khah thòng-khó͘.
Choè-āu ê phoàⁿ-koat, sı̄ phoàⁿ só͘ ū ê Ki-tok-tô͘ lóng tio̍h siū hiat tı̄ béng-siù ê tiong-kan lâi sí. “Choè toā ê khoài-lo̍k” Pho-phé-to-a siá kóng, chiū sı̄ “Goán kiâⁿ jı̍p kaⁿ-ga̍k”.
Tı̄ in choè-āu ê chı̍t jı̍t, thiⁿ phú-kng ê sı̂, in tùi kaⁿ-ga̍k lāi chhut--lâi, kiâⁿ lâi ı̂ⁿ-ke̍k-tiûⁿ ná chhin-chhiūⁿ teh chiūⁿ thian-tông chı̍t-iūⁿ, moá-bı̄n hoaⁿ-hí khoài-lo̍k, bô kiaⁿ-hiâⁿ, bô lún-neh. Tı̄ hia Pho-phé-to-a kap siū lia̍h ê Ki-tok tô͘ siū tio̍h ke̍k-kı̂ chân-jím ê sí-hêng, ūi-tio̍h in só͘ kian-chhı̂ ê sı̀n-gióng chò choè āu ê kiàn-chèng.
