Tùi Sai-pêng kàu Tang-pêng
Lí-un-su-teng tiàm tı̄ A-hui-lı̄-ka í-keng cha̍p-saⁿ nı̂ kú. Só͘-í i siūⁿ ài chhoā hiah ê lâng koh-chài tò-tńg kàu in ê pún só͘-chāi. Sūn chit ê ki-hoē soà thang chhē chit tiâu Sam-pí-se hô ê goân-thâu. In-ūi tı̄ hit sı̂-tāi iáu bô lâng chai chit tiâu toā hô ê chúi tùi sím-mı̍h só͘-chāi lâi. Chiàu lâng só͘ chai,put-kò sı̄ hô ê chhut-kháu nā-tiāⁿ. Só͘-í nā oē-tit-thang chhē chit tiâu hô ê goân-thâu, sı̍t-chāi m̄-sı̄ sió-khoá sū.
Khó-sioh i ê sin-thé iáu loán-jio̍k. I só͘ khiàm-ēng ê mı̍h-kiāⁿ iā chin chió. I beh chı̀n-chêng ê lō͘-chām iū kàu-ke̍k gûi-hiám. M̄-nā lō͘ chin hn̄g,koh sı̄ chhiⁿ-so͘ ê só͘-chāi. Sui-bóng sı̄ án-ni, i iáu chin koat-ı̀ beh koh chı̀n-chêng. I só͘ tú-tio̍h ê kan-khó͘ kóng boē liáu. Iau-gō, pı̄ⁿ-thiàⁿ ta̍k jı̍t ū. In liân-liân keng-kè chı̍t nı̂ koh poeh ge̍h jı̍t chiah kàu hái ê só͘-chāi. In chhut-hoat hit jı̍t chiū-sı̄ 9 ge̍h 20 jı̍t (1854 nı̂). Hit jı̍t i kap hiah ê Má-ko-lô lâng saⁿ-kap choè-tı̄n khí-sin. Jı̍t-jı̍t keng-kè soaⁿ-kan, í-kı̍p pûi-toē ê só͘-chāi; in lóng bô phah-sǹg koh bô loā kú oē tú-tio̍h toā-chúi im ê sū. Tı̀-kàu in lóng bô tú hó ê só͘-chāi thang an-hioh. Ko͘-put-chiong ēng tâm thô͘ lâi thia̍p kui tui, ná chhin-chhiūⁿ bōng ê khoán-sit. In chiong chit khoán ê thô͘-tui lâi choè bı̂n-chhn̂g.
Lí-un-su-teng chin gâu khoán-thāi kap i choè-tı̄n hiah ê Má-ko-lô lâng; put-sı̂ lóng sı̄ khoà-lū in ê khiàm-kheh. Taⁿ in tāi-ke liân-liân kiâⁿ oá nn̄g nı̂ kú ê lō͘-chām. Tāi-ke saⁿ-kap siū-khó͘. Nā-sı̄ sim-koaⁿ siūⁿ bián koh loā kú, tek-khak ū thang tò-tńg kap in ê bó͘-kiáⁿ, pêng-iú saⁿ-kı̀ⁿ, in tùi án-ni it-hoat jú gâu kiâⁿ. Ǹg-bāng ū chı̍t jı̍t, in tāi-ke oē-tit an-jiân koh kàu chhù. Hit sı̂ kap saⁿ lı̄-khui ê koh-chài saⁿ-kı̀ⁿ, in tāi-ke ê hoaⁿ-hí m̄-chai beh kàu cháiⁿ-iūⁿ.
Chit khoán ê toā thàm-hiám, chit khoán ê lú-hêng, tı̄ sè-kài thàm-hiám ê le̍k-sú tiong, sı̍t-chāi iáu-bē ū. Taⁿ in tāi-ke koh-chài tò-tńg-lâi, boē bián-tit in teh hoaⁿ-hí. Nā-sı̄ in hiah kú bô tı̄-teh,koh lóng bô siau-sit, só͘-í choē-choē lâng phah-sǹg Lí-un-su-teng í-keng sí liáu lah.
Sui-bóng in án-ni teh phah-sǹg, iáu-kú in ū chiàu in ê khùi-la̍t lâi teh pó-hō͘ Lí-un-su-teng só͘ kau-tài in ê mı̍h-kiāⁿ. Hiah ê Má-ko-lô lâng kap in ê thâu-ba̍k Se-ke-lé-tû (Sekeletu) chin-chiàⁿ chı̄n-tiong. Lí-un-su-teng só͘ kià in ê mı̍h-kiāⁿ lóng bô chı̍t hāng sit-lo̍h. Só͘-í kàu ūi ê sı̂, i ū mı̍h-kiāⁿ piān-piān thang ēng. Koh-chài tùi Mô͘-hat Bo̍k-su ê hó-ı̀, kià mı̍h choē-choē sàng i, taⁿ Lí-un-su-teng ê khiàm-kheh, thang kóng í-keng chin kàu-gia̍h.
Taⁿ tı̄ chit só͘-chāi, thó͘-miâ kiò-choè Lı̂n-iàn-tı̂ (Linyanti), in sūn ki-hoē soà tiàm hia kúi-nā ge̍h-jı̍t kú. Sui-bóng kóng sı̄ tı̄ hia beh hioh-khùn,kı̂-sı̍t Lí-un-su-teng bô chı̍t sı̂ êng. Jı̍t-jı̍t kà-sı̄,jı̍t-jı̍t i-pı̄ⁿ, jı̍t-jı̍t thoân-pò Chú ê hok-im, i só͘ choè--ê bô m̄ toā-toā lı̄-ek tı̄ hiah ê o͘-bı̄n lâng. In iā chin ài chiū-kūn i. Ū-ê tùi chin hn̄g ê só͘-chāi hoaⁿ-hí lâi chhē i.
I tı̄ hia jı̍t-jı̍t pang-chān hiah ê lâng. Taⁿ koh-chài chún-pı̄ beh lı̄-khui Lı̂n-iàn-tı̂. Chit pái siūⁿ beh tè hit tiâu Sam-pí-se hô tı̍t-tı̍t kàu hái. Hiah ê só͘-chāi bô lâng bat kàu. Lāi-toé siⁿ-choè sím-mı̍h khoán iā bô lâng chai. Soaⁿ-lāi ū kúi-cho̍k; lâng siⁿ-choè siáⁿ-khoán, che iā sı̄ bô lâng chai-iáⁿ. Thang kóng hit ê khoah-toā ê só͘-chāi, tû-khí soaⁿ-lāi hiah ê thó͘-jı̂n í-goā, bô lâng bat kiâⁿ-ta̍h. Lí-un-su-teng só͘ beh khı̀ ê só͘-chāi chiū-sı̄ án-ni.
I tāi-seng chim-chiok chún-pı̄ lō͘-tiong só͘ tio̍h khiàm-ēng ê kan-niû, koh khan kúi-nā chiah chhiah-gû thang kap i choè-tı̄n khı̀. Lēng-goā koh kau-sia̍p chhiàⁿ pah-goā ê chho͘-ióng ê lâng thang tàu pang-chān ūn-poaⁿ hiah ê mı̍h. A-hui-lı̄-ka ê lâng boē-hiáu ēng pín-taⁿ taⁿ-tàⁿ. In lóng sı̄ ēng thâu-khak giâ mı̍h. Só͘-í chı̍t lâng só͘ oē giâ ê bô kah loā tāng. Soaⁿ-lāi ê lō͘ sı̄ oe̍h-oe̍h, chhiū-nâ koh ām, ēng giâ ê hoat-tō͘ khiok sı̄ khah hó-sè.
Siat-hoat ūn-poaⁿ ê sū, lóng sı̄ oá-khò thâu-ba̍k Se-ke-lé-tû lâi tàu kha-chhiú. Lūn chiah ê tāi-chı̀ i put-chí chai-iáⁿ. I iā chin chhin-chhiat koh ài pang-chān. M̄-nā án-ni, Se-ke-lé-tû pún-sin koh hoaⁿ-hí kap Lí-un-su-teng saⁿ-kap choè-tı̄n kiâⁿ choē-choē jı̍t ê lō͘-chām. I ê bo̍k-tek sı̄ beh pó-hō͘ Lí-un-su-teng.
Kiâⁿ bô kúi jı̍t, in kui-tı̄n chiū kàu Sam-pí-se chı̍t ê boē kóng-tit toā, boē kóng-tit koân ê chúi-chhiâng. Lūn chit ê kı̂-koài sè-kài toā ê chúi-chhiâng, in í-chêng bat thiaⁿ-kı̀ⁿ lāi-soaⁿ ê o͘-bı̄n lâng kóng. Thiaⁿ-kı̀ⁿ in teh kóng, teh hêng-iông,sı̍t-chāi hō͘ lâng oē thang kiaⁿ. Chit tiâu toā-hô ê chúi ke̍k chhim, lâu koh kín. Tı̄ chı̍t só͘-chāi tāi-iok ū 3000 pō͘ khoah. Kàu chia khoe-lâu hut-jiân-kan chhàng lo̍h-khı̀ tı̄ chı̍t ê oe̍h-oe̍h ê chhim-khiⁿ, iok ū 300 goā chhioh chhim. Tùi án-ni thang chai chúi-chhiâng ê koân sı̄ 300 chhioh.
Chit káng toā káng chúi chı̍t-ē chhiâng lo̍h-khı̀,tı̍t-tı̍t kàu khiⁿ-toé, i ê chúi-chhiu koh chhèng koân,oán-jiân ná chhin-chhiūⁿ hûn-bū ê khoán-sit, á-sı̄ ná tà-bông. Tùi hn̄g-hn̄g khoàⁿ ná chhin-chhiūⁿ chı̍t ki toā-ki ian-tâng teh chhut-hun. Sui-jiân lı̄ koh-khah hn̄g, iā oē-tit khoàⁿ kàu hiān-hiān. I ê siaⁿ ná lûi teh tân. Khoàⁿ-kı̀ⁿ chit khoán ê kéng-tı̀, Lí-un-su-teng ê sim-koaⁿ siū-tio̍h toā kám-tōng. I soà kā i hō miâ kiò-choè “Î-to-lı̄-a ê Chúi-chhiâng.”
In-ūi hit sı̂ tú-tú sı̄ Î-to-lı̄-a tı̄ Eng-kok teh choè Lú-ông. Só͘-í Lí-un-su-teng hō chit ê miâ lâi choè kı̀-liām.
Tùi chit ê toē-hng koh khı̀ ê só͘-chāi, jı̂n-sò͘ chin-choē. Kéng-tı̀ iā-sı̄ hó. Hiah ê peh-sı̀ⁿ koh chhin-chhiat. In khoàⁿ Lí-un-su-teng lâi kàu in hia, tāi-ke chin hoaⁿ-hí, cháu-lâi cháu-khı̀ beh ngiâ-chih i. Khoàⁿ-kı̀ⁿ in án-ni, Lí-un-su-teng khiā tı̄ in ê bı̄n-chêng thoân Sı̍p-jı̄-kè ê tō-lí. In put-chí tı̀-ı̀ thiaⁿ.
Ū chı̍t hāng hō͘ Lí-un-su-teng put-chí thiàⁿ-thàng chiah ê bô lâng thang chiàu-kò͘ ê kan-khó͘ lâng. In-ūi tı̄ gō͘-cha̍p nı̂ ê tiong-kan in ū siū tùi-te̍k ê pháiⁿ khoán-thāi. Bô phah-sǹg ê sı̂, tùi-te̍k hut-jiân-kan lâi pau-ûi in ê hiuⁿ-siā. Āu-lâi chiong só͘ lia̍h ê lâng, khan khı̀ hn̄g-hn̄g ê só͘-chāi boē. Thiaⁿ-kı̀ⁿ in siū chit khoán ê lêng-jio̍k, Lí-un-su-teng put-chí m̄-kam. Só͘-í i it-hoat ài hoè-bô chit khoán lām-sám lia̍h lâng choè lô͘-châi ê hong-sio̍k. Í-keng chai Lí-un-su-teng ū sı̍t-ı̀ ài pang-chān in, iā koh thiaⁿ-kı̀ⁿ kóng i sı̄ chin gâu ê i-seng, in tāi-ke jú ài chhin-kūn i. Phoà-pı̄ⁿ lâng kui-tı̄n ài lâi hō͘ i khoàⁿ pı̄ⁿ. Ūi-tio̍h chit ê in-toaⁿ, in soà toà choē-choē chia̍h-mı̍h lâi sàng Lí-un-su-teng kap tè i hiah ê lâng.
In saⁿ-kap lı̄-khui chit ê toē-hng. Āu-lâi koh khı̀ kàu chı̍t ê só͘-chāi. Tı̄ hia tú-tio̍h chı̍t cho̍k hui-siông pháiⁿ. In lóng sı̄ kia̍h to, chhèng, ài phín sè-le̍k. Ū kúi-nā pái, hiám-hiám hō͘ in pau-ûi teh. Kiaⁿ-liáu soà hō͘ in thâi--khı̀, Lí-un-su-teng chhiat-ı̀ kiû Siōng-tè chiàu-kò͘ in. Koh bô loā-kú, in an-jiân keng-koè chit tiâu toā tiâu hô iā lóng bô siū tùi-te̍k ê hām-hāi. Khiā tı̄ hô-kiⁿ, Lí-un-su-teng kap hiah ê ok-lâng saⁿ-sı̂. Soà hó-lé kā in seh-siā,in-ūi ū tùi in ê hô keng-kè.
Koh-chài khı̀ ê só͘-chāi, hō͘ tāi-ke chin-chiàⁿ kan-khó͘; in-ūi lō͘ chin kham-khia̍t; chhiū-nâ iū-koh ām. Khoe-chúi bû-sò͘ tiâu. Koh-chài bô kiô thang kè. Só͘-í in put-sı̂ tio̍h liâu-chúi. Chı̍t tiâu liâu-liáu, tio̍h koh liâu pa̍t-tiâu, tı̀-kàu hō͘ tāi-ke boē kóng-tit ê siān.
Tı̄ 3 ge̍h 3 jı̍t (1856 nı̂), Lí-un-su-teng kiâⁿ kàu Tè-tē (Tette). Chit só͘-chāi sı̄ tı̄ Sam-pí-se hô-kiⁿ, Phô-tô-gâ só͘ koán-hat ê só͘-chāi. I tiàm hia chhit lé-pài kú. Āu-lâi tùi Sam-pí-se hô chē sió-chûn,liân-liân kò chı̍t ge̍h jı̍t kú. Thang chai chit tiâu hô, sı̄ loā toā, loā tn̂g.
Iáu-bē chhut-hoat ê tāi-seng, Lí-un-su-teng ū siat-hoat thang hō͘ hiah ê Má-ko-lô lâng tiàm tı̄ Tè-tē. Hit sı̂ ū Phô-tô-gâ lâng chiong tú-hó ê só͘-chāi chioh in khiā-khí kap chèng-choh. Hō͘ in tı̄ hia thang thèng-hāu Lí-un-su-teng tò-khı̀ pún-kok koh tò-tńg lâi. Bô-lūn loā-kú, in kóng, in hoaⁿ-hí tı̄ hia tán. Lí-un-su-teng kap in iok, kóng, Tû-khí sí-sit í-goā, i tek-khak beh koh-chài tò-tńg kàu tı̄ in ê tiong-kan. Āu-lâi i kap in saⁿ-sı̂. Saⁿ lı̄-pia̍t ê tiong-kan, in tiàm tı̄ Tè-tē teh choh-sit. Nā-sı̄ in sim-koaⁿ khǹg ǹg-bāng pa̍t-jı̍t Lí-un-su-teng tek-khak oē koh-chài tò-tńg lâi.
In tı̍t-tı̍t tán nn̄g nı̂ kú, āu-lâi Lí-un-su-teng chiâⁿ-sı̍t koh-chài tò-tńg kap in saⁿ-kı̀ⁿ. Hit-sı̂ in boē kóng-tit ê hoaⁿ-hí. Tāi-ke tiô-thiàu.
Tı̄ hit kúi nı̂ ê tiong-kan, Lí-un-su-teng só͘ tú-tio̍h ê kan-khó͘ kóng boē chı̄n. I iā kàu-ke̍k ko͘-toaⁿ. In-ūi tı̄ saⁿ nı̂ kú, i lóng bô siu-tio̍h i ê bó͘-kiáⁿ ê phoe. Nā-sı̄ in só͘ siá ê, choân-pō͘ lóng sit-lo̍h--khı̀.
Koh ū chı̍t hāng hō͘ i ê sim toā-toā hoân-ló, chiū-sı̄ i ū siu-tio̍h Lûn-tun Kàu-hoē ê phoe, kóng, “I só͘ choè ê kang kap thoân hok-im bô koan-hē,” só͘-í in boē tit koh hū-tam i ê keng-hùi. Lí-un-su-teng siá phoe hê-tap kóng, i tek-khak bô pàng-sak thoân hok-im ê gı̄-bū. Nā-sı̄ kàu-hoē bô beh hū-tam i ê keng-hùi, i iā koat-ı̀ beh tı̄ A-hui-lı̄-ka choè-kang. Koh bô loā kú, i lo̍h chûn beh tò-tńg khı̀ Eng-kok.
Tò-tńg kàu Pún-kok
Chún-pı̄ beh tò-tńg ê sı̂, tı̄ lō͘-tiong chiap-tio̍h phoe kóng, i ê lāu-pē í-keng kè-óng lah. Thiaⁿ-kı̀ⁿ án-ni, i ê sim-koaⁿ kàu-ke̍k iu-būn. In-ūi tı̄ chit sè-kan bô thang koh-chài kap i saⁿ-kı̀ⁿ. I put-sı̂ ǹg-bāng ū chı̍t pái oē thang koh-chài chē tı̄ lāu-pē ê sin-piⁿ, thang kap i saⁿ-kap kóng-oē. Taⁿ chit ê ki-hoē í-keng bô lah.
Lí-un-su-teng kap i ê bó͘-kiáⁿ saⁿ lı̄-khui í-keng gō͘ nı̂ kú. Tı̄ chit tiong-kan, i ê bo̍k-su-niû ê tàⁿ thang kóng sı̍t-chāi sı̄ chin-chiàⁿ tāng. Kà-sı̄ í-kı̍p chiàu-kò͘ kiáⁿ-jı̂, lóng sı̄ oá-khò i chı̍t lâng. Án-ni í-keng chin kàu-gia̍h, hô-hòng tiōng-hu koh bô tı̄-teh. Só͘ ū ê keng-hùi iū ēng bô sím-mı̍h kàu. Só͘-í Lí-un-su-teng koh-chài tò-tńg-lâi ê sı̂, boē bián-tit i hoaⁿ-hí kàu boē-kò͘-tit.
1856 nı̂ 12 ge̍h, Lí-un-su-teng tò-tńg kàu Eng-kok. Cha̍p-la̍k nı̂ chêng, siàu-liân ê sı̂, i lı̄-khui pún-kok khı̀ A-hui-lı̄-ka chiu. Taⁿ i koh-chài tò-tńg kàu pún-kok, tit-tio̍h choân kok ê hoan-gêng. Chèng-lâng tāi-ke saⁿ-chiⁿ ài chun-kèng i. He̍k-sı̄ peh-sı̀ⁿ, á-sı̄ ông-chhin lóng sı̄ án-ni. Chhut-miâ ê ha̍k-chiá sàng i kim ê hun-chiong. Lûn-tun chhı̄, í-kı̍p pa̍t ê toā to͘-chhı̄ kā i toā lāu-jia̍t. Ū saⁿ keng Tāi-ha̍k sàng i phok-sū ê ha̍k-ūi. Kàu ta̍k só͘-chāi, lâng oe-oe tı̄n-tı̄n ài khoàⁿ i. Ū sı̂ tı̄ lō͘-nı̍h teh kiâⁿ ê sı̂ hō͘ lâng jı̄n-tio̍h, chèng-lâng liâm-piⁿ kā i ûi-teh, lóng sı̄ ài kap i khan-chhiú, chhéng-an. Tı̄ lé-pài-tn̂g nih nā-sı̄ soat-kàu liáu, kui toā-tı̄n ê hoē-iú, iā sı̄ ài chhin-kūn i. Tāi-ke ài kap i kóng-oē. In kiâⁿ boē khui-kha.
Koh ū tāi-ha̍k ê ha̍k-seng, thiaⁿ i ián-káng, sim siū kám-tōng, soà hoaⁿ-hí chı̀-goān beh khı̀ A-hui-lı̄-ka thoân-pò Ki-tok kiù-sè ê hok-im. Lí-un-su-teng tùi in kóng, “Goá kiû lín tio̍h chù-ba̍k khoàⁿ A-hui-lı̄-ka. Goá tāi-seng khı̀ hia khui-lō͘. Hiān-sı̂ chiah ê lō͘ lóng khui. Taⁿ koh bô kúi nı̂, goá chiū bô tı̄-teh. Lín m̄-thang hō͘ só͘ khui ê lō͘, koh-chài that-ba̍t. Goá beh koh-chài tò-tńg kàu A-hui-lı̄-ka,beh koh chiap-soà khui Ki-tok ê lō͘. Goá ê kang lín tio̍h soà-chiap lâi choè. Taⁿ goá kau-thok lín án-ni lâi kiâⁿ.”
Lí-un-su-teng m̄-nā sı̀-koè ián-káng, m̄-nā sı̀-koè kóng A-hui-lı̄-ka ê chêng-hêng hō͘ choē-choē lâng thiaⁿ. I iā chiong i cha̍p-la̍k nı̂ kú, só͘ keng-kè ê sū, tù tı̄ chheh-nih. Tı̀-kàu hō͘ choē-choē lâng hoan-gêng i só͘ siá--ê. I só͘ tù chit pún chheh, siau chin toā. Tùi án-ni i ka-kı̄ iā ū tit-tio̍h toā-toā ê lı̄-ek. I ê siu-jı̍p ū kúi-nā bān gûn. Nā-sı̄ í-chêng bô kàu-gia̍h khùi-la̍t thang hō͘ i ê kiáⁿ-jı̂ tha̍k-chheh. Taⁿ i oē-tit-thang siat-hoat hō͘ in soà-chiap koh-chài tha̍k. Koh-chài ū thang hū-tam ka-kı̄ ê só͘-hùi. I m̄-bián koh oá-khò Lûn-tun Kàu-hoē ê pó͘-chō͘. Tùi chit-tia̍p liáu-āu, i koh chún-pı̄ beh tò-tńg khı̀ A-hui-lı̄-ka.
Koh tò-tńg kàu A-hui-lı̄-ka
Tē jı̄ pái beh koh-chài tò-tńg kàu A-hui-lı̄-ka,chit pái ū tit-tio̍h chin-choē kho-ha̍k-chiá ê chàn-sêng. In gı̄-koat hoaⁿ-hí beh hū-tam i ê só͘-hùi. In ê bo̍k-tek sı̄ beh chhē chit tiâu Sam-pí-se hô ê goân-thâu. Koh-chài ài gián-kiù A-hui-lı̄-ka tiong-pō͘ ê tē-lí í-kı̍p jı̂n-chéng. Khoàⁿ hit toē-hng siⁿ-choè siáⁿ khoán. In chiong chek-jı̄m choân-pō͘ kau-tài i khı̀ chhē, khı̀ gián-kiù hiah ê só͘-chāi. Siat-sú hiah ê toē-hng nā sı̄ hó, chiū thang tı̄ hia siat-kàu, thang tı̄ hia thoân-pò Chú ê hok-im. Hit toē-hng ê thó͘-toē nā-sı̄ pûi, in iā ǹg-bāng oē-tit-thang hō͘ lâng khı̀ hia khai-khún. Āu-lâi tek-khak oē chiâⁿ-choè hó khiā-khí ê só͘-chāi. Bián koh-chài tú-tio̍h lâng lia̍h lâng khı̀ choè lô͘-châi. Só͘-í só͘ iàu-kín ê, sı̄ tio̍h chı̄n-la̍t pang-chān hiah ê khùn-khó͘ ê o͘-bı̄n lâng. Koh tio̍h ēng Ki-tok ê thiàⁿ lâi kám-hoà in. Ū khǹg chit khoán ê hi-bōng, boē bián-tit hō͘ choē-choē lâng siū kám-tōng, soà toā chàn-sêng i só͘ beh choè ê sū-gia̍p.
Lí-un-su-teng kéng la̍k-ê pún-kok lâng kap i tàu-tı̄n. Tiong-kan ū i ê sió-tı̄ Chhâ-lí (Charles) chò i ê pı̀-su, koh ū Kê Iok-hān I-seng (John Kirk M. D.). Í-goā koh sı̀-ê lâng; chı̍t ê sı̄ kho-ha̍k-chiá, chı̍t ê sı̄ bí-su̍t-ka, chı̍t ê sı̄ kı̂-su.
Ū chı̍t hāng hō͘ i put-chí êng-kng, chiū-sı̄ iáu-bē chhut-hoat ê tāi-seng, i ū tit-tio̍h Î-to-lı̄-a Lú-ông ê chàn-sêng. Lú-ông chhiáⁿ Lí-un-su-teng khı̀ kàu ông-kiong hō͘ i saⁿ-kı̀ⁿ. Koh chin hó khoán-thāi i.
Lí-un-su-teng hō͘ chèng-lâng kā i sòng-pia̍t liáu-āu, kap Bo̍k-su-niû í-kı̍p i ê soè-kiáⁿ Ô͘-se (Oswell)tı̄ 3 ge̍h 10 jı̍t (1858 nı̂) lı̄-khui pún-kok, tah chûn beh khı̀ A-hui-lı̄-ka. I siông-siông khó͘-khǹg i ê tâng-phoāⁿ kóng, Nā-sı̄ kàu A-hui-lı̄-ka, in tāi-ke tio̍h chı̄n só͘ oē--ê lâi pang-chān, lâi khan-sêng, lâi khoán-thāi hiah ê bô khai-hoà ê o͘-bı̄n lâng. Tio̍h hō͘ in tit-tio̍h tō-tek ê kà-sı̄. Iā tio̍h hō͘ in ê seng-oa̍h khah an-tēng.
Kàu-ūi ê sı̂, in kó-jiân ū án-ni kiâⁿ. Tāi-ke put-chí thiàⁿ-sioh hia ê pún-toē lâng. Só͘-í kàu tı̄ kin-á-jı̍t, put-lūn sím-mı̍h chhut-goā lâng nā khı̀ kàu in hia, iā m̄-bián kiaⁿ ū sím-mı̍h siong-hāi Che lóng sı̄ ūi-tio̍h Lí-un-su-teng ê gâu kà-sı̄ kap gâu thiàⁿ-thàng hiah ê lâng.
Chûn kàu A-hui-lı̄-ka ê lâm-pêng, Lí-un-su-teng Bo̍k-su-niû ê sin-thé ná kú ná bô ióng-kiāⁿ, só͘-í i kap soè-kiáⁿ Ô͘-se tiàm tı̄ hia liâu-ióng. Lí-un-su-teng pún-sin kap tâng-phoāⁿ choè-tı̄n tı̍t-tı̍t kàu Sam-pí-se hô kháu. Siāng hit sı̂ i soà toà chı̍t chiah soè-chiah hé-chûn hō-choè Mā-lô (Ma-Robert)kàu tı̄ hô kháu. Tùi chia khí-sin, in sái hit chiah hé-chûn tı̍t-tı̍t kàu hô ê lāi-toē.
Tı̄ 9 ge̍h 8 jı̍t (1858 nı̂), chûn pha-tiàⁿ tı̄ Tè-tē. Lí-un-su-teng chiūⁿ-lio̍k kap i nn̄g nı̂ chêng só͘ pàng hē-teh ê Má-ko-lô lâng koh saⁿ-kı̀ⁿ. In khoàⁿ-kı̀ⁿ i koh-chài lâi, hoaⁿ-hí, tiô-thiàu kàu boē-oē kóng--tit. In tı̄ soaⁿ-lāi tı̍t-tı̍t tán nn̄g-nı̂ kú. Taⁿ chú-lâng í-keng koh lâi, in boē kı̀m-tit toā hoaⁿ-hí. Koh-chài tit-tio̍h in ê chú-lâng toà choē-choē mı̍h lâi sàng in, in ê hoaⁿ-hí koh-khah kóng boē chı̄n.
In tùi Sam-pí-se hô kháu sái chit chiah hé-chûn,tı̄ lō͘-tiong ū tú-tio̍h khoe-lâu, só͘-í ū sı̂ sái lóng boē chı̀n. Ūi-tio̍h chit ê in-toaⁿ, in chiū sái tùi pa̍t tiâu khí-khı̀. Chit tiâu Se-lé hô (Shire River) chin oan-oat, koh lóng sı̄ thoaⁿ. Só͘-í sái chûn tùi hia khı̀ sı̍t-chāi put-chí khùn-lân. Keng-kè loā-choē kan-khó͘, kiâⁿ kúi pah Eng-lí, in chiah kàu lāi-toē khah koân ê só͘-chāi. Tı̄ hia khı̀-hāu chám-jiân khah hó. In tāi-ke ê sin-thé iā khah ióng-kiāⁿ.
Pí-kàu pa̍t só͘-chāi, chit toē-hng ê lâng iā khah bûn-bêng. In oē-hiáu phah thih, oē-hiáu sio hûi, oē-hiáu chèng mı̂-hoe kap pa̍t-hāng chhài-soe.
Tı̄ 9 ge̍h 16 jı̍t (1859 nı̂), Lí-un-su-teng thâu-pái khoàⁿ-kı̀ⁿ chı̍t ê chiáⁿ-chúi ê toā ô͘. Tn̂g ū 350 Eng-lí. I ê chúi iā chin chheng. Chit ê ô͘ hō-choè Nâ-á-sah (Nyasa).
Khó-sioh kiâⁿ kàu chit só͘-chāi, i ê hé-chûn ē lāu. Chûn-toé lóng sı̄ khang, khah pó͘ iā boē ba̍t. Koh in jı̍t-jı̍t só͘ tio̍h ēng ê mı̍h-kiāⁿ iā chin khiàm. Só͘-í Lí-un-su-teng kap i ê hiaⁿ-tı̄ Chhâ-lí, kap Kê Iok-hān I-seng chún-pı̄ beh chhoā hiah ê Má-ko-lô lâng tò-tńg khı̀ in ê pún-hiuⁿ. Nā-sı̄ in tiong-kan ū lâng í-keng tiàm tı̄ Tè-tē hiah-nih kú, koh-chài ū kiàn-tı̀ ke-koàn, taⁿ soà lóng bô ài tò-tńg khı̀. Chí-ū kúi-nā lâng hoaⁿ-hí kap Lí-un-su-teng choè-tı̄n kiâⁿ. In só͘ keng-kè ê toē-hng jı̂n-sò͘ put-chí choē,iā chin chhin-chhiat. Nā-sı̄ tı̄ hit só͘-chāi choè kang, kang-chı̂ⁿ chin-chiàⁿ sio̍k; chı̍t ê lâng chı̍t jı̍t só͘ thàn sı̄ chió-chió. Só͘-í hiah ê Má-ko-lô lâng kng mı̍h nā-sı̄ siān, in chiū kau-sia̍p chhiàⁿ pa̍t lâng lâi thoè in kng. Kang-chı̂ⁿ sı̄ kúi-lia̍p sio̍k-sio̍k ê chu-á nā-tiāⁿ. Tú-tn̄g ū chı̍t ê pı̂n-toāⁿ koh lāu ê Má-ko-lô lâng siūⁿ siān bô ài kng hêng-lí. I kiò chı̍t ê siàu-liân--ê lâi thoè i, hit ê lâng liân-soà kā i thoè kng saⁿ-jı̍t kú. I só͘ tit-tio̍h ê kang-chı̂ⁿ sı̄ chı̍t niá bô lâng ài, phoà-phoà ê khò͘ nā-tiāⁿ.
Khó-sioh tı̄ chiah ê só͘-chāi ū Phô-tô-gâ lâng ta̍uh-ta̍uh ài thau lia̍h lâng khı̀ boē choè lô͘-châi. Koh khı̀ bô loā hn̄g, in thiaⁿ-kı̀ⁿ ū kúi-nā ê Soan-kàu-su tiàm tı̄ Lı̂n-iàn-tı̂ (Linyanti) ū tú-tio̍h phoà-pı̄ⁿ. Ū ê soà sí. Kı̂-û-ê toà boē tiâu, ko͘-put-chiong lı̄-khui in ê thoân-tō toē, koh-chài tò-tńg kàu pún-kok. In chit kúi lâng pêng-sò͘ teh choè kàu-hoē ê kang tı̄ Má-ko-lô lâng ê tiong-kan.
Koh-chài saⁿ ge̍h jı̍t kú, Lí-un-su-teng kap i ê tâng-phoāⁿ tı̍t-tı̍t kiâⁿ kàu Má-ko-lô lâng ê toē-hng. In ê thâu-ba̍k Se-ke-lé-tû khoàⁿ-kı̀ⁿ in lâi, sim-koaⁿ kàu-ke̍k hoaⁿ-hí. I kóng, sui-jiân i tán kúi-nā nı̂ kú, i chai Lí-un-su-teng ū chı̍t jı̍t tek-khak oē koh-chài lâi.
Chhit nı̂ chêng, Lí-un-su-teng só͘ kau-tāi in kò͘ ê mı̍h-kiāⁿ ta̍k-hāng lóng tı̄-teh. Lóng tit-tio̍h Se-ke-lé-tû kap i ê hū-jı̂n-lâng ê chiàu-kò͘. Bô chı̍t hāng sit-lo̍h. Sı̍t-chāi in chin chı̄n-tiong. Nā m̄-sı̄ Lí-un-su-teng pún-sin gâu thiàⁿ-thàng chiah ê o͘-bı̄n lâng, in tek-khak boē oē chı̄n-tiong kàu án-ni.
Tı̄ chit sı̂, hit chiah hé-chûn (Mā-lô) ná kú ná pháiⁿ-khı̀. Ta̍uh-ta̍uh teh siu-lí, nā-sı̄ bô hoat-tō͘. Kàu lō͘-bé ko͘-put-chiong tio̍h kā i pàng-sak. Taⁿ Lí-un-su-teng nā-sı̄ chhut-goā sı̄ ēng soè chiah chûn-á.
Tı̄ 1861 nı̂, i kap i ê tâng-phoāⁿ ēng sió-chûn tı̍t-tı̍t sái kàu hái-kháu ê só͘-chāi. Kàu-ūi ê sı̂, in tit-tio̍h kúi-nā ê kó͘ pêng-iú ê hó khoán-thāi. Koh ū siu-tio̍h i ê ka-cho̍k só͘ kià-lâi ê phoe. Hiah ê phoe sui-bóng sı̄ nı̂ poàⁿ chêng só͘ siá-ê, iáu-kú tha̍k liáu hō͘ i ê sim tit-tio̍h chin toā ê an-ùi.
Tú-tio̍h chhı̀-liān
Tı̄ 1861 nı̂ ê nı̂-thâu, Lí-un-su-teng ū koh chō chı̍t chiah sin ê hé-chûn. Kā i hō miâ choè Pái-o-nı̂ (Pioneer). In-ūi hit chiah kū ê, í-keng pháiⁿ-pháiⁿ, bô lō͘-ēng.
Siâng chit chūn, tùi pún-kok ū siàu-liân ê soan-kàu-su, chı̀-goān beh khı̀ A-hui-lı̄-ka pang-chān i thoân-pò Chú ê hok-im. In chiah ê soan-kàu-su tāi-ke put-chí ū ha̍k-le̍k. Koh lóng-sı̄ iú-bêng Tāi-ha̍k ê chut-gia̍p seng.
Chhoā chiah ê soan-kàu-su choè-tı̄n khı̀--ê, chiū-sı̄ Má-khian Kam-tok (Bishop Moekenyie). I ū chhoā gō͘ ê Eng-kok lâng kap gō͘ ê o͘-bı̄n lâng kap i choè-tı̄n khı̀. I ǹg-bāng ū thang chhē tú-hó ê só͘-chāi lâi hē Ki-tok-kàu ê toē-ki.
Taⁿ ū sin ê hé-chûn, Lí-un-su-teng ǹg-bāng chiong-lâi oē-tit thang chiong chit chiah chûn lâi ūn-poaⁿ mı̍h-kiāⁿ kap chài-kheh. I lóng bô phah-sǹg chit chiah sin chûn oē chia̍h hiah chhim-chúi. Hit-sı̂ hit tiâu hô iū-koh ta--khı̀. Só͘-í sui-bóng ū chûn, hoán-tńg chin put-piān. Chóng-sı̄ ko͘-put-chiong iā tio̍h tı̍t-tı̍t sái chiūⁿ hit tiâu hô. Í-goā bô sím-mı̍h pa̍t khoán ê hó hoat-tō͘. Tāi-ke phah-sǹg nā-sı̄ khah bān hō͘-chúi kàu ê sı̂, chū-jiân tı̄ ta̍k sı̀-koè chúi oē khah chhiong-chiok, hit tiâu hô iā oē khah chhim. Siūⁿ-tio̍h chit khoán kéng-gū,i ê sim-koaⁿ it-hoat ná kan-lân.
Taⁿ tı̄ chit toē-hng sui-bóng thô͘ chin pûi, lâng-lâng eng-kai tio̍h chin hó khiā-khí. Chóng-sı̄ ū pháiⁿ-lâng siông-siông ēng kiông ê hong-hoat lām-sám lâi lia̍h-lâng khı̀ choè lô͘-châi. Chhù siông-siông hō͘ in pàng hé-sio. Lāu-lâng hō͘ in thâi-sí, siàu-liân ê, hō͘ in ēng thih-liān liān; khah ióng-kiāⁿ ê,lóng lia̍h-khı̀ boē choè lô͘-lē. Chiah ê chân-jím ê lâng ū ê sı̄ Phô-tô-gâ lâng, ū ê sı̄ A-lat-pek lâng. Tú-tio̍h chit khoán ê sū, choē-choē só͘-chāi khǹg teh pha-hng, in-ūi bô lâng thang chèng-chok.
Ū chı̍t jı̍t, Lí-un-su-teng kap Má-khian Kam-tok tı̄ lāi-soaⁿ ê só͘-chāi, hut-jiân tú-tio̍h chı̍t tı̄n o͘-bı̄n lâng hō͘ lâng ēng thih-liān liān, teh-beh khan-khı̀ boē. Khoàⁿ-kı̀ⁿ Lí-un-su-teng kap Kam-tok chı̍t-ē kàu, chiah ê pháiⁿ-lâng khui-pō͘ chiū cháu kàu chhiū-nâ lāi. Lí-un-su-teng khoàⁿ-kı̀ⁿ án-ni, sim-lāi kàu-ke̍k khó-lı̂n hiah ê siū lâng lia̍h-ê. In-ūi in kui toā-tı̄n hō͘ lâng ēng soh pa̍k, ēng thih-liān liān. In ê seng-khu koh lóng sı̄ siong. Tāi-ke gō kàu sán-sán. Kiâⁿ oá kā in khoàⁿ, Lí-un-su-teng kap Kam-tok it-hoat khó-lı̂n in chiah ê o͘-bı̄n lâng.
In koáⁿ-kín koah-tn̄g só͘ pa̍k ê soh, koh chiong thih-liān kā i kòng-tn̄g, hō͘ in tāi-ke tit-tio̍h tháu-pàng. In hiah ê ha̍p-kiōng ū poeh-cha̍p-sı̀ lâng. Tháu-pàng liáu, in ūi-tio̍h kiaⁿ tùi-te̍k soà lóng m̄-káⁿ cháu. Kan-ta oē-hiáu kiû Lí-un-su-teng iông-ún in kap i choè-tı̄n; ǹg-bāng thang tit-tio̍h i ê tı̀-ı̀m. Má-khian Kam-tok chı̄n-la̍t an-ùi in, soà iok beh chhoā in koh tò-tńg. I iā siông-siông kóng sı̍p-jı̄-kè ê tō-lí hō͘ in thiaⁿ, soà chı̄n i só͘-oē--ê lâi chiàu-kò͘ in. Tùi chit sı̂ í-āu, Lí-un-su-teng ū kúi-nā pái ê ki-hoē lâi chín-kiù pa̍t ê lô͘-lē.
Āu-lâi i ū kéng chı̍t ê só͘-chāi oá tı̄ Chı̀-hoà ô͘(Lake Chilwa) kı̂ⁿ. I ài tı̄ hia kiàn-siat chı̍t ê kàu-hoē. Tāi-ke khoàⁿ hit ê ūi-tı̀ put-chí ha̍h. Hia ê khı̀-hāu iā sı̄ hó. Hit tè ê lâng iā chin chhin-chhiat. Koh toē-hng ê chhut-sán iā sı̄ choē.
Hiah ê soan-kàu-su khoàⁿ-kı̀ⁿ chit khoán ê ki-hoē,tāi-ke koáⁿ-kín kè-e̍k ài khí in ê siok-sià. In iā jı̍t-jı̍t bián-kióng o̍h hiah ê lâng ê khiuⁿ-kháu. Lí-un-su-teng tùi i ê keng-giām, chiong choē-choē hāng lâi bián-lē chiah ê sin lâi ê soan-kàu-su; kiò in tio̍h oē hiáu thun-lún, gâu jím-nāi. Āu-lâi i kap in saⁿ-sı̂,in-ūi i pún-sin ài beh khı̀ khoàⁿ chit ê Nâ-á-sah ô͘ kap i ê chiu-ûi. I ài chai hit toē-hng ê khoán-sit. Tı̄ nn̄g nı̂ chêng chit ê toā ô͘, iā sı̄ i thâu-pái lâi hoat-kiàn-tio̍h. Só͘-í ô͘ ê chiu-ûi siⁿ choè siáⁿ khoán, iā sı̄ bô lâng chai. Beh khı̀ bô lâng bat kàu ê só͘-chāi, sı̍t-chāi sı̄ toā thàm-hiám, iā sı̄ ū gûi-hiám.
Lí-un-su-teng tāi-seng chún-pı̄ chı̍t chiah chûn; kàu-gia̍h toā, thang chài i kap i ê tâng-phoāⁿ. In ha̍p-kiōng ū jı̄-cha̍p goā lâng. Chiông-tiong ū i ê hiaⁿ-tı̄ Chhâ-lí, koh ū Kê I-seng kap chı̍t ê Eng-kok chúi-siú. Í-goā ū jı̄-cha̍p goā ê o͘-bı̄n lâng.
Tāi-seng keng-kè hit tiâu toā hô kap choē-choē ê thoaⁿ, in koh ge̍h goā jı̍t kú, chiū kàu Nâ-á-sah ô͘. Ô͘ ê sı̀-ûi lóng sı̄ koân-soaⁿ, só͘-í nā-sı̄ thàu hong, ô͘ lāi liâm-piⁿ chiū khí éng. Ná chhin-chhiūⁿ Ka-lı̄-lı̄ hái ê khoán-sit. Tı̄ chit ê ô͘-kı̂ⁿ jı̂n-sò͘ put-chí choē,chóng-sı̄ hiah ê lâng lóng bô khai-hoà, pêng-sò͘ koh chin hiông-ok. In ta̍uh-ta̍uh ài chhiúⁿ-kiap lâng. Ū sı̂ chiong lâng soà lia̍h-khı̀ boē choè lô͘-châi. In iā chin bô sı̀n-iōng.
Koh ū choē-choē siā tı̄ chit ê ô͘ ê pak-sı̀. In hiah ê lâng koh-khah bô tō-tek. Chhiúⁿ lâng, lia̍h lâng,thâi lâng, pàng-hé sio chhù, chit khoán chân-jím ê sū, in khoàⁿ choè sı̄ pêng-siông. Tı̄ chı̍t nı̂ tiong chı̀-chió ū chı̍t-bān káu-chheng lâng hō͘ in lia̍h-khı̀ boē choè lô͘-châi. Hō͘ in lia̍h bô khı̀, tú-tio̍h sí-sit ê siàu-gia̍h sǹg boē liáu. Pêng-kun-chhé, tı̄ gō͘ ê lâng ê tiong-kan, ū sı̀ ê hō͘ in thâi-sí, ū chı̍t ê hō͘ in lia̍h-khı̀. Tùi án-ni lâi kā i sǹg, tú-tio̍h thâi-sí--ê,múi nı̂ sǹg sı̄ kúi-nā bān.
Lí-un-su-teng kap i ê tâng-phoāⁿ, tı̄ hit toē-hng lú-hêng nn̄g, saⁿ ge̍h jı̍t kú, chiah koh lo̍h lâm-pêng. In tı̄ lō͘-tiong thiaⁿ-kı̀ⁿ hiah ê soan-kàu-su, tit-tio̍h chin hó ki-hoē teh choè Chú ê kang. Chûn kūn-oá ê sı̂, Má-khian Kam-tok kap hit kúi ê soan-kàu-su,chı̍t-ē khoàⁿ-kı̀ⁿ Lí-un-su-teng kap i ê tâng-phoāⁿ tı̄ chûn-nih, tāi-ke hoaⁿ-hí kàu boē-kò͘-tit. In khiā tı̄ hô-kiⁿ chhiú ná ia̍t, Lí-un-su-teng ê chûn tè hô-chúi ná lâu. Chûn khı̀ kàu hn̄g-hn̄g, hiah ê soan-kàu-su chiah oa̍t tò-tńg-khı̀. Che sı̄ lō͘-bé pái Má-khian Kam-tok khoàⁿ-kı̀ⁿ Lí-un-su-teng ê bı̄n.
Tùi chit sı̂ í-āu, Lí-un-su-teng tı̍t-tı̍t sûn Sam-pí-se hô kàu hái-nih. Tı̄ hia i ū chún-pı̄ beh koh-chài chō chı̍t chiah khah toā chiah ê hé-chûn. Koh bô loā-kú, Lí-un-su-teng Bo̍k-su-niû kap kúi-nā ê soan-kàu-su iā beh lâi. Koh-chài So͘-kek-lân Tiúⁿ-ló Kàu-hoē ū phài chı̍t ê bo̍k-su choè tāi-piáu-chiá beh lâi kap i chham-siông, siat-kàu tı̄ A-hui-lı̄-ka ê sū. Koh bô kúi ge̍h jı̍t kú, in thiaⁿ-kı̀ⁿ chin-chiàⁿ thang hoân-ló ê siau-sit, kóng, Má-khian Kam-tok kap chı̍t ê soan-kàu-su, in-ūi kè-thâu thoa-boâ kap tú-tio̍h phoà-pı̄ⁿ, taⁿ in nn̄g lâng lóng pia̍t-sè lah. Chú ê lô͘-po̍k siū kéng-tiàu. Kı̂-û--ê tú-tio̍h chióng-chióng ê sū, ko͘-put-chiong tio̍h lı̄-khui in só͘ tiàm ê só͘-chāi. Tāi-ke koh-chài tò-tńg khı̀ pún-kok. Lí-un-su-teng só͘ kè-bô͘ ê kang lóng-chóng soah lah! I ê sim chū-jiân kàu-ke̍k iu-būn.
M̄-nā án-ni, chiū i ê tâng-phoāⁿ iā soà tú-tio̍h jia̍t-chèng, chin siong-tiōng. In ê sin-thé chin kan-khó͘. In só͘ tiàm ê só͘-chāi iā chin bô ha̍h. Thó͘-toē chin kē, koh sip-khı̀. Khı̀-hāu iā chin joa̍h, án-ni koh ke-thiⁿ in tāi-ke ê chhiⁿ-chhám.
Koh bô loā-kú, Lí-un-su-teng Bo̍k-su-niû iā tú-tio̍h chin tāng ê jia̍t-pı̄ⁿ. Jia̍t lóng boē thè. I kan-khó͘ chı̍t lé-pài kú, āu-lâi siū Chú kéng-tiàu. Kè-sin hit-jı̍t sı̄ lé-pài-jı̍t (1862 nı̂ 4 ge̍h 27 jı̍t).
Taⁿ Lí-un-su-teng boē bián-tit chin iu-būn, chin bô-liâu. I chē tı̄ Bo̍k-su-niû ê sin-piⁿ tı̍t-tı̍t lâu ba̍k-sái.
Āu-lâi kā Bo̍k-su-niû bâi-chòng tı̄ chı̍t châng toā châng chhiū-kha, oá tı̄ Sam-pí-se hô-kı̂ⁿ. Hit-jı̍t Lí-un-su-teng siá hit-jı̍t ê jı̍t-kı̀, kóng, “Kiám-chhá ū chı̍t jı̍t, i beh tı̄ chit ê hn̄g-hn̄g, tiām-chēng ê só͘-chāi. Tı̄ chı̍t ê chhim-chhim ê chhiū-nâ lāi, i beh tiàm hia an-chēng khùn kàu koh-oa̍h ê jı̍t. Hit-sı̂ Siōng-tè ê sàu-kak beh tân. Hoān-nā thiàⁿ I ê lâng beh tit-tio̍h koh-oa̍h ê êng-kng.”
Koh bô loā-kú, Lí-un-su-teng chiong i ê sin chûn koh chiūⁿ Sam-pí-se hô. I ê bo̍k-tek sı̄ beh koh-chài jı̍p tı̄ Nâ-á-sah ô͘. 1863 nı̂ chiaⁿ-ge̍h 10 jı̍t khí-sin. Tı̄ lō͘-tiong in keng-kè choē-choē hoan-siā. Chêng bô loā-kú chiah ê só͘-chāi chin hoat-ta̍t, jı̂n-sò͘ iā chin-choē. Taⁿ chhin-chhiūⁿ pha-hng, khòng-iá ê só͘-chāi. In-ūi bô phah-sǹg ê sı̂, ū Phô-tô-gâ lâng kap in ê tóng-lūi hut-jiân kàu, chiong chhù pàng hé sio, chiong hoan-siā ê lâng soà lia̍h-khı̀. Ū ê hō͘ in phah-sí, ū-ê tú-tio̍h sí, ū-ê hō͘ lâng lia̍h-khı̀ choè lô͘-lē. Loán-jio̍k kiâⁿ boē khı̀--ê, pàng tı̄ lō͘-tiong, hō͘ in tı̄ hia ûn-ûn gō-sí. Só͘-í nā-sı̄ tùi hiah ê só͘-chāi keng-kè, tı̄ lō͘-kiⁿ thèng khoàⁿ kut-thâu hiān-hiān. Tú-tio̍h chit khoán ê tāi-chı̀, Lí-un-su-teng í-chêng kè-e̍k beh tı̄ chia siat kàu-hoē, taⁿ sit-bāng lah !
Ná chhin-chhiūⁿ chai-ē choè chı̍t sı̂ kàu. Chit toē-hng hit-sı̂ koh-chài tú-tio̍h toā khó-oāⁿ. In-ūi chin kú bô lo̍h hō͘, tı̀-kàu thong sı̀-koè pha̍k kàu ta-ta. Un-e̍k pı̄ⁿ iā soà kàu, sí ê lâng hui-siông choē. In ê sin-si phû tı̄ hô-nih, choē kàu boē sǹg-tit. Bô sí--ê, bô-lūn ta-po͘, á-sı̄ cha-bó͘ gín-á, tāi-ke gō kàu chhun chı̍t ki kut-thâu. Ū-ê bô la̍t, boē kiâⁿ. In kan-ta tiām-tiām tó-teh, teh tán sí ê jı̍t. Toā-lâng iā sı̄ án-ni. Ū-ê gō kàu sán-sán, boē-oē tín-tāng. Sin-si hoâiⁿ-ke̍k chı̍t sı̀-koè. Tı̄ lō͘-piⁿ, tı̄ hn̂g-nih, lóng sı̄ lâng ê kut-thâu. Bô kín-kín sí ê, pê khı̀ chhiū-kha sí, ū-ê sí tı̄ chháu-liâu-á lāi. Cha̍p-poeh ge̍h jı̍t chêng, Lí-un-su-teng tiàm tı̄ hia ê sı̂, hit-tia̍p jı̂n-kháu iáu chin choē. Thong hit toē-hng iā chin hoat-tián. Taⁿ hut-jiân-kan tú-tio̍h chai-ē, hiah ê peh-sı̀ⁿ sı̍t-chāi kàu-ke̍k chhiⁿ-chhám. In tiong-kan ū-ê hō͘ lâng lia̍h, ū-ê hō͘ lâng thâi. Koh-chài tú-tio̍h toā khó-oāⁿ kap un-e̍k. Só͘-í só͘ Chhun ê jı̂n-sò͘ pí í-chêng kiám chin choē.
Khoàⁿ-kı̀ⁿ án-ni, Lí-un-su-teng koat-sim beh chı̄n i só͘ oē, lâi hoè-bô chit khoán lām-sám lia̍h lâng khı̀ choè lô͘-lē ê pháiⁿ hong-sio̍k. Nā bô kā i hoè-bô,A-hui-lı̄-ka lâng sı̄ éng-oán khiā-khí tı̄ kan-khó͘, siū lâng lêng-jio̍k ê toē-kài.
In-ūi tiàm tı̄ lāi-soaⁿ ê só͘-chāi, ta̍k hāng chin put-piān. Ūi-tio̍h thoa-boâ bô thang hioh-khùn,koh chia̍h-liāu lóng bô kàu, Lí-un-su-teng kap i ê hiaⁿ-tı̄ Chhâ-lí, kap Kê I-seng, tāi-ke ê sin-thé ná kú ná soe-jio̍k. Kàu bé, in lóng tú-tio̍h phoà-pı̄ⁿ chin siong-tiōng. Tāi-ke gō kàu sán-sán.
1863 nı̂ 7 ge̍h, Lí-un-su-teng chún-pı̄ beh koh tò-tńg khı̀ Eng-kok. Chóng-sı̄ ūi-tio̍h hô ê chúi bô kàu-gia̍h chhim. In-ūi lo̍h hō͘ ê sı̂ iáu-bē kàu,in tán kúi-nā ge̍h-jı̍t kú, ǹg-bāng toā-hō͘ nā kàu, hô nā khah chhim, i chiū oē-tit sái i ê hé-chûn tı̍t-tı̍t kàu hái-kı̂ⁿ ê só͘-chāi.
Teh tán ê sı̂ siu-tio̍h phoe, chiah chai i tàu kiàn-tı̀ tı̄ Si-lé ê kàu-hoē, taⁿ í-keng ū chhian-soá khı̀ tı̄ Song-kip-pa-ní tó, kūn-oá A-hui-lı̄-ka tang-pêng ê hái-kı̂ⁿ. Che sı̄ ūi-tio̍h Má-khian Kam-tok ê hō͘-jı̄m-chiá pún-sin ê ı̀-kiàn. Thiaⁿ-kı̀ⁿ chit khoán ê siau-sit, Lí-un-su-teng ê sim toā hoân-ló kàu boē chia̍h, boē khùn-tit. Só͘-í i kín-kín siá pek-chhiat ê phoe, khó͘-khǹg hit ê sin ê Kam-tok tek-khak m̄-thang lı̄-khui hit só͘-chāi. Chóng-sı̄ sin ê Kam-tok bô beh siū khó͘-khǹg.
