Lı̄-khui A-hui-lı̄-ka
Lūn Lí-un-su-teng ê sèng-chit, ū nn̄g-hāng chin-chiàⁿ hō͘ lâng thang kam-ho̍k. Chiū-sı̄ i ê sı̀n-gióng kap i ê ı̀-chı̀. I ê sı̀n-gióng chū-chāi chhin-chhiūⁿ toā chio̍h-poâⁿ. Nā-sı̄ ūi-tio̍h Siōng-tè ê thian-kok ê sū, á-sı̄ i eng-kai tio̍h choè ê gı̄-bū, i tiāⁿ-tio̍h bô pàng-soah. Bô-lūn pı̄ⁿ-thiàⁿ kan-khó͘, iau-gō, á-sı̄ tú-tio̍h gûi-hiám, á-sı̄ siū-tio̍h lâng ê chó͘-tòng, i iā tiāⁿ-tio̍h beh choè-chiâⁿ i ê gı̄-bū. Sui-jiân keng-kè loā choē nı̂, i iā bô sit-chı̀. Thang chai i sı̄ kàu-ke̍k chı̄n-tiong, gâu jím-nāi kap ióng-kám ê lâng.
Tı̄ sı̀ ge̍h (1864 nı̂), i lı̄-khui A-hui-lı̄-ka, tah i ka-kı̄ ê soè-chiah hé-chûn beh khı̀ Ìn-tō͘, in tı̄ lō͘-tiong ū tú-tio̍h hong-éng kap pò-thâu. Nā-sı̄ kàu lō͘-bé tāi-ke an-jiân kàu ūi. Tı̄ Ìn-tō͘ kok, i tit-tio̍h choē-choē lâng ê hoan-gêng. Tāi-ke saⁿ-chiⁿ ài hó khoán-thāi i.
Koh bô loā kú, i chún-pı̄ beh lı̄-khui Ìn-tō͘. I siat-hoat chiong ka-kı̄ ê chûn pàng-hē tı̄ Ìn-tō͘, āu-lâi tah pa̍t chiah toā chûn kàu Eng-kok. Kàu ūi ê sı̂, tit-tio̍h Lûn-tun chhı̄ ê chhı̄-bı̂n, he̍k-sı̄ bûn-bú koaⁿ-oân tāi-ke kā i toā-toā hoan-gêng. Tāi-ke piáu-chhut in ê chun-kèng. “Lí-un-su-teng tò--lâi lah !” Chit khoán ê siaⁿ-im thoân kàu ta̍k só͘-chāi. Lūn i tı̄ A-hui-lı̄-ka só͘ tú-tio̍h ê sū, kok toē-hng ê sin-bûn ū kóng chin-choē. Iā m̄-nā tı̄ Eng-kok, chiū tı̄ A-chiu, Bí-chiu iā-sı̄ án-ni. Só͘-í kàu ūi ê sı̂ i chin bô êng. In-ūi siū chhiáⁿ khı̀ choē-choē só͘-chāi ián-káng, bô-lūn hoē-iú, á-sı̄ kho-ha̍k-chiá, tāi-ke lóng ài thiaⁿ A-hui-lı̄-ka ê sū.
I m̄-nā sı̀-koè ián-káng; koh-chài ēng choē-choē sı̂-kan tù chı̍t pún chheh. Lāi-tiong lóng sı̄ lūn-khí i kú-kú tı̄ A-hui-lı̄-ka chhim-soaⁿ ê lú-hêng. Ta̍k hāng kóng-khí chin siông-sè, koh siá liáu chin ū chhù-bı̄.
Lı̄-khui Pún-kok
1865 nı̂ poeh ge̍h Lí-un-su-teng koh-chài chı̍t pái lı̄-khui pún-kok í-kı̍p kiáⁿ-jı̂, beh tò-tńg khı̀ A-hui-lı̄-ka. Kàu ūi ê sı̂, i ê pō͘-hā, hiah ê o͘-bı̄n lâng hoaⁿ-hí kàu boē kò͘-tit. In tiong-kan ū nn̄g lâng chin-chiàⁿ chı̄n-tiong; chı̍t ê hō-choè Chū-má(Chuma), chı̍t ê hō-choè Sù-sı̄ (susi). Chū-má khah chá bat hō͘ lâng lia̍h-khı̀ choè lô͘-châi, chóng-sı̄ tùi Lí-un-su-teng kap Má-khian Kam-tok ê pang-chān,i ū tit-tio̍h tháu-pàng. I khah kú to oē kı̀-tit chit ê un. Sù-sı̄ chāi-chá ê chit-gia̍p sı̄ teh kā lâng phoà-chhâ, āu-lâi i lâi Lí-un-su-teng ê hé-chûn choè chúi-hu. In chit nn̄g lâng í-kı̍p cha̍p-saⁿ ê Ìn-tō͘ lâng, kap jı̄-cha̍p-sı̀ ê o͘-bı̄n lâng, ha̍p-kiōng chiū-sı̄ saⁿ-cha̍p-chhit lâng; koh kap chı̍t tı̄n lo̍k-tô, chhiah-gû, lû-á kap lô, lóng saⁿ-kap choè-tı̄n beh chı̀n-jı̍p A-hui-lı̄-ka bô lâng bat kàu ê só͘-chāi. hit-pái bô chı̍t ê pe̍h-bı̄n lâng kap Lí-un-su-teng choè-tı̄n. Chí-ū Ìn-tō͘ kap o͘-bı̄n lâng nā-tiāⁿ.
In khı̀ bô loā hn̄g, Lí-un-su-teng chiah hoat-kiàn tio̍h chiah ê Ìn-tō͘ lâng ê pı̂n-toāⁿ sèng, hō͘ lâng boē sı̀n-iōng--tit. Put-kò jı̍t-jı̍t sı̄ ài khùn, ài chia̍h nā-tiāⁿ. Hiah ê cheng-siⁿ in iā boē-hiáu-tit chiàu-kò͘, tı̀-kàu lo̍k-tô kap chhiah-gû sí chin-choē. Lí-un-su-teng ko͘-put-chiong tio̍h siat-hoat hō͘ chiah ê lán-tō ê Ìn-tō͘ lâng koh-chài tò-tńg khı̀ kàu in ê pún-kok. I pún-sin kap hiah ê khah oē kham-tit kan-khó͘ ê o͘-bı̄n lâng, chiah beh koh chı̀n-hêng.
Put-lūn khı̀ kàu sím-mı̍h só͘-chāi, in bêng-bêng khoàⁿ-kı̀ⁿ lâng lia̍h lâng khı̀ choè lô͘-lē ê chèng-kù. Loán-jio̍k--ê, phoà-pı̄ⁿ--ê, boē kiâⁿ--ê, chiah ê pàng tı̄ lō͘-nih hō͘ in ûn-ûn-á sí. Só͘-í ta̍k só͘-chāi kut-thâu moá sı̀-koè. In liân-soà kiâⁿ gō͘-jı̍t kú, lóng sı̄ khoàⁿ-kı̀ⁿ chit khoán chân-jím, put-hoat ê sū. Āu-lâi in kiâⁿ kàu Nâ-á-sah ô͘.
In tı̄ lō͘-tiong tú-tio̍h choē-choē khoán ê kan-khó͘, nā-sı̄ in koat-ı̀ beh khı̀ Than-gân-i-ka ô͘(Tanganeka) ê só͘-chāi. Chit ê ô͘ hui-siông toā, iā tn̂g, iā khoah. Tùi lâm kàu pak ū kúi-nā-pah Eng-lí. Tı̄ hit só͘-chāi bô poàⁿ-lâng chai siáⁿ-sū Nı̂-lô hô múi nı̂ im chı̍t pái toā-chúi. Lí-un-su-teng chin ài chai chit ê im chúi ê goân-in, i tı̀-ı̀ ài chhē Nı̂-lô hô ê goân-thâu. I ǹg-bāng tı̄ Than-gân-i-ka ô͘ ê toē-hng oē-tit hoat-kiàn-tio̍h chit tiâu Nı̂-lô hô ê siōng goân-thâu.
Chóng-sı̄ tùi Nâ-á-sah ô͘ kàu Than-gân-i-ka ô͘, lō͘-chām chám-jiân hn̄g, lō͘-tiong iā lóng sı̄ chhiū-nâ, koh sı̄ hoan-kài ê só͘-chāi. Thiaⁿ-kı̀ⁿ án-ni, hiah ê Ìn-tō͘ lâng it-hoat tio̍h-kiaⁿ, m̄-káⁿ khı̀. In tāi-ke choè chı̍t khùn cháu kàu Song-kip-pa-ni, koh-chài iâu-giân kóng, “Lí-un-su-teng í-keng sí lah; khı̀ hō͘ chhiⁿ-hoan thâi--khı̀.”
Nā-sı̄ Lí-un-su-teng kap hiah ê chı̄n-tiong, bô sioh ka-kı̄ ê o͘-bı̄n lâng jı̍t-jı̍t tı̄ soaⁿ-lāi, ná teh chı̀n-jı̍p bô lâng bat kàu ê só͘-chāi. In nǹg ām-ām ê chhiū-nâ, liâu chúi, peh koân-soaⁿ, lo̍h niá; ū sı̂ liâu-kè boē kóng-tit hn̄g ê làm-thô͘. Oán-jiân chhin-chhiūⁿ kui jı̍t teh liâu làm-chhân. Siông-siông iau-gō, seng-khu tâm, ià-siān, phoà-pı̄ⁿ, koh-chài sit-lo̍h i só͘ khiàm-ēng ê io̍h, boē bián-tit i ê sin-thé chiām-chiām ná loán-jio̍k. I ê seng-khu sán-sán lóng bô bah; chí-ū chhun phê-hu kap kut-thâu. Sui-bóng tú-tio̍h kàu án-ni, i iā-sı̄ hó-táⁿ koh chı̀n-chêng. I ê ı̀-chı̀ sı̍t-chāi chin kian-kò͘.
Jiân-āu tú-tio̍h jia̍t-chèng, seng-khu bô la̍t, ba̍k-chiu ná beh chhiⁿ-mı̂, kiâⁿ lō͘ kiâⁿ boē khı̀, i iā-sı̄ ta̍k jı̍t kia̍h pit lâi siá in só͘ keng-kè ê sū tı̄ i ê jı̍t-kı̀. Nā m̄-sı̄ ūi-tio̍h i ê jia̍t-sim, i ê ióng-kám kap i ê tio̍h-boâ, A-hui-lı̄-ka lāi-toē ê chêng-hêng lán tek-khak boē-tit-thang chai.
Nı̂-lô Hô, á-sı̄ Khong-gô Hô ?
Tı̄ sı̀ ge̍h, Lí-un-su-teng kàu Than-gân-i-ka ô͘ ê lâm-pêng. Chit ê ô͘ ê chúi chin chhim. Tı̄ ô͘-kiⁿ ê sı̀-ûi lóng sı̄ chhiū-nâ. Koân-soaⁿ iā put-chí choē. Kéng-tı̀ sı̍t-chāi kàu-ke̍k súi.
Kàu-ūi ê sı̂, Lí-un-su-teng tiàm tı̄ chı̍t keng chháu-liâu-á. In-ūi i ê seng-khu chin ià-siān. Tı̀-kàu i lóng boē kiâⁿ. Chóng-sı̄ i ê sim-sı̂n iáu chin oa̍h-tāng. I tiāⁿ-tio̍h beh chhē Nı̂-lô hô ê goân-thâu. Taⁿ in í-keng kàu Than-gân-i-ka lah. I pún-sin ta̍uh-ta̍uh ka-kı̄ mn̄g kóng, “Chit ê Than-gân-i-ka ô͘ tàu-tí sı̄ Nı̂-lô hô ê goân-thâu, á-sı̄ Khong-gô hô ê goân-thâu?” Chiàu i ka-kı̄ teh phah-sǹg, Than-gân-i-ka ô͘ kap Nı̂-lô hô kiám-chhái ū saⁿ liân-lo̍k.
Taⁿ Lí-un-su-teng í-keng tı̄ chhim-soaⁿ lāi nn̄g nı̂ kú. Tı̄ chiah kú ê tiong-kan, i lóng bô siu-tio̍h i ê kiáⁿ-jı̂, á-sı̄ pêng-iú ê phoe-sı̀n. Só͘-í i ê sim chin bô-liâu. M̄-kú ūi-tio̍h ài chhē Nı̂-lô hô ê goân-thâu, i koh chún-pı̄ beh chı̀n-jı̍p hiah ê koh-khah chhim ê lāi-soaⁿ. Thiaⁿ-kı̀ⁿ án-ni, tè i ê o͘-bı̄n lâng, tāi-ke kàu-ke̍k kiaⁿ. Ū-ê sûi-sı̂ thau-cháu. Chí-ū chhun gō͘ ê lâng phe-sí kap i khı̀. Chit gō͘ ê lâng kap i choè-tı̄n nn̄g nı̂ kú, í-keng chin ià-siān. Chóng-sı̄ in tāi-ke phe-miā koh kap Lí-un-su-teng lo̍h lâm-pêng.
Tı̄ 7 ge̍h 18 jı̍t, in kiâⁿ kàu Bāng-goē-lô ô͘ (Lake Bangweolo). Chit ê ô͘ chin-chiàⁿ toā, i ê chúi koh chhim. Kàu ūi ê sı̂, Lí-un-su-teng chiah chai chit ê toā ô͘, chiū-sı̄ Khong-gô hô ê goân-thâu. Chit toē-hng ê lâng lóng iáu-bē khai-hoà. In hut-jiân-kan khoàⁿ-kı̀ⁿ Lí-un-su-teng tāi-ke chin gông-ngia̍h. In-ūi in í-chêng m̄-bat khoàⁿ-kı̀ⁿ pe̍h-bı̄n lâng. Chèng-lâng lóng cháu oá lâi. Tāi-ke ài khoàⁿ pe̍h-bı̄n lâng siⁿ-choè sı̄ siáⁿ-khoán. Sūn chit ê ki-hoē, Lí-un-su-teng hian-khui i ê Sèng-keng tha̍k hō͘ in thiaⁿ. Āu-lâi thoân-pò Chú ê miâ. Che sı̄ chiah ê soaⁿ-lāi-lâng thâu-pái thiaⁿ-kı̀ⁿ Sı̍p-jı̄-kè kap Kiù-sè ê tō-lí.
Chit toē-hng sı̄ chin tâm-sip ê só͘-chāi. Hia ū ô͘,ū khoe, ū hô, iā ū làm-thô͘. Sui-bóng khı̀ koh-khah hn̄g, iā sı̄ boē-oē thoat-lı̄ im chúi ê só͘-chāi.
Tı̄ chhit ge̍h bé, Lí-un-su-teng koh-chài chiūⁿ pak,bo̍k-tek sı̄ beh tò-tńg kàu Û-jı̄-jı̂ (Ujiji). I ǹg-bāng nā kàu hia chiū thang thêng-kha hioh-khùn. Koh thang tit-tio̍h i í-chêng só͘ chù-bûn ê mı̍h-kiāⁿ. Kiám-chhái iā ū phoe tı̄ hia teh tán i. Chóng-sı̄ lóng bô phah-sǹg lō͘-chām ū hiah hn̄g, iā lō͘-thâu ū hiah pháiⁿ. I ê seng-khu ná kú ná loán-jio̍k. Kàu tı̄ 1868 nı̂, i iáu tı̄ lāi-soaⁿ teh kan-khó͘. Jiân-āu i soà tú-tio̍h choè-lı̄ ê pı̄ⁿ, án-ni hō͘ i koh-khah bô khùi-la̍t.
Taⁿ hit só͘-chāi sǹg sı̄ tı̄ jia̍t-tō, só͘-í hui-siông joa̍h. Kiâⁿ kàu chia, Lí-un-su-teng í-keng chin thiám lah. Kap i choè-tı̄n hiah ê o͘-bı̄n lâng khoàⁿ i teh kan-khó͘, tāi-ke koáⁿ-kín siat-hoat lâi kā i kng.
Tı̄ 3 ge̍h 14 jı̍t (1869 nı̂), in chiah kàu Û-jı̄-jı̂. Kàu ūi ê sı̂, i chin toā sit-chı̀. In-ūi i só͘ chù-bûn hiah ê mı̍h, lóng hō͘ lâng thau-the̍h liáu-liáu. Chí-ū chhun chı̍t niá saⁿ, chı̍t-sut-á tê kap tām-po̍h thn̂g. Só͘ iàu-kín, só͘ khiàm-ēng ê io̍h, iā lóng sit-lo̍h--khı̀.
Sui-jiân sit-chı̀, kan-khó͘, bô thang chia̍h, i iā sı̄ koh chı̀n-chêng. Kiâⁿ lō͘ kàu kha-toé siⁿ-thiàⁿ, i iā sı̄ tı̍t-tı̍t pái. I ê sim koat-ı̀ ài chhē Nı̂-lô hô ê goân-thâu. Ū-sı̂ tú-tio̍h hong-hō͘, boē-tit chhut-mn̂g, i chiū tiàm tı̄ liâu-á-lāi, tha̍k Sèng-keng. Bat chı̍t pái, choân pún liân-soà tha̍k sı̀ piàn.
Tı̄ 2 ge̍h (1871 nı̂), cha̍p ê o͘-bı̄n lâng lâi beh chhē i. In sı̄ Lí-un-su-teng ê pêng-iú, tı̄ hn̄g-hn̄g ê só͘-chāi só͘ phài--lâi-ê. Chóng-sı̄ chin khó-sioh, hiah ê lâng kóng oē lóng bô sū-sı̍t, in koh chin pı̂n-toāⁿ, tāi-ke lóng sı̄ kóng-thong-hó kap ēng kè-chhek beh chó͘-tòng Lí-un-su-teng khı̀ khah chhim ê soaⁿ-lāi. In ê ı̀-sù sı̄ ài i chhoā in tò-tńg kàu in ê pún só͘-chāi. Nā-sı̄ Lí-un-su-teng ê bo̍k-tek sı̄ beh chhoā in kàu Lū-a-lâ-bâ (Loalaba). In-ūi i ài chai i só͘ thiaⁿ-kı̀ⁿ hit tiâu hô, sı̄ Nı̂-lô hô, á-sı̄ Khong-gô hô. Tàu-tí tó-chı̍t tiâu ?
Tı̄ chhun-thiⁿ ê sı̂, in kó-jiân kàu A-hui-lı̄-ka chhim-soaⁿ ê siōng lāi-bı̄n. Tı̄ hia i chhin-ba̍k khoàⁿ-kı̀ⁿ Khong-gô hô. Sui-jiân lı̄ hái iáu hui-siông hn̄g, tı̄ hit só͘-chāi chit tiâu hô ê khoah iáu ū 5000 goā pō͘, m̄-nā hiah khoah, koh-chài iā chin chhim. Sui-bóng toā-chiah chûn iā oē kiâⁿ kàu hia.
Nn̄g nı̂ chêng, i khí-sin beh khı̀ kàu chit só͘-chāi, nn̄g nı̂ kú ê kan-khó͘ sı̍t-chāi kóng boē liáu. Taⁿ i í-keng khoàⁿ-kı̀ⁿ Khong-gô hô, i boē bián-tit tio̍h koh-chài tò-tńg kàu Û-jı̄-jı̂. Beh koh tò-tńg ê lō͘-chām ū 600 Eng-lí, sı̍t-chāi sı̄ kàu-ke̍k hn̄g. Tı̄ lō͘-tiong koh ū choē-choē khoán ê gûi-hiám. Ū nn̄g pái i hiám-hiám hō͘ chhiⁿ-hoan thâi--khı̀; hiám-hiám hō͘ in ēng pio-á siā-tio̍h.
Ūi-tio̍h khoà-lū thoa-boâ, pı̄ⁿ-thiàⁿ kap iau-gō, só͘-í i ê sin-thé chiām-chiām ná soe-jio̍k. I ê chhùi-khí iā lak kàu beh liáu. In-ūi tı̄ hiah choē nı̂ ê tiong-kan, i lóng sı̄ ēng chhùi pō͘ chhiⁿ ê hoan-be̍h lâi chí-ki.
Pún-jiân i chin chho͘-ióng, chin hó-hàn, taⁿ gō kàu sán-sán. I ê ba̍k-chiu thap-thap, i ê seng-khu chhun kut-thâu nā-tiāⁿ. Nā-sı̄ lūn nı̂ hè, i chiah gō͘-cha̍p-poeh hè. Tú-tio̍h phoà-pı̄ⁿ kú-kú ê iân-kò͘, taⁿ i ê chhiú beh kia̍h pit iā-sı̄ bô hoat-tit.
Kèng-jiân tú-tio̍h kàu án-ni, i ko͘-put-chiong ûn-ûn-á thoa kàu Û-jı̄-jı̂. I só͘ ǹg-bāng ê, sı̄ tı̄ hia ū thang an-hioh, ū thang ēng i só͘ khiàm ê mı̍h. I choân-jiân bô phah-sǹg i só͘ kau-thok ê lâng oē chiong i só͘ ū ê mı̍h lóng-chóng kā i lām-sám the̍h-khı̀ boē. In tiong-kan bô chı̍t ê oē sı̀n-iōng--tit, hoán-tńg koh ēng bô liông-sim ê oē sı̀-koè kóng Lí-un-su-teng í-keng sí liáu lah.
Tı̄ che sit-chı̀ ê sı̂, Lí-un-su-teng siá tı̄ i ê jı̍t-kı̀ kóng, “Goá sı̄ chhin-chhiūⁿ hit ê tùi Iâ-lō͘-sat-léng beh khı̀ Iâ-lı̄-ko siâⁿ, lō͘-nih hō͘ chha̍t chhiúⁿ--ê. Nā-sı̄ goá lóng bô thang ǹg-bāng tı̄ lō͘-tiong ū chı̍t ê chè-si, ū chı̍t ê Lı̄-bı̄, á-sı̄ chı̍t ê hó ê Sat-má-lı̄-a lâng thang tùi goá ê sin-piⁿ kè.”
I tı̄ sit-chı̀ ê sı̂ kóng án-ni, kèng-jiân m̄-chai hó ê Sat-má-lı̄-a lâng í-keng kūn lah. I í-keng kiâⁿ beh kàu tı̄ i ê sin-piⁿ lah ! hit jı̍t i kiông-kiông thoa kàu Û-jı̄-jı̂, tú-tú sı̄ cha̍p ge̍h jı̄-cha̍p-saⁿ jı̍t. I khang-chhiú kàu ūi, oán-jiân ná khit-chia̍h chı̍t-iūⁿ, in-ūi i kú-kú kiâⁿ hiah ê oán-sia̍p ê lō͘, i só͘ ū ê mı̍h-kiāⁿ iā lóng ēng chı̄n lah.
Chóng-sı̄ koh gō͘ jı̍t kú, tı̄ bô phah-sǹg ê sı̂, i ū tit-tio̍h lâng ê chín-kiù, lâng ê pang-chān. Hó ê Sat-má-lı̄-a lâng kó-jiân kàu tı̄ i ê sin-piⁿ lah.
Hit jı̍t só͘ keng-kè kı̂-koài ê sū, i ū siá tı̄ i ê jı̍t-kı̀ kóng, “Ū chı̍t chá-khí, Sù-sı̄ tı̍t-tı̍t cháu lâi, i toā siaⁿ hoah kóng, “Eng-kok lâng, chı̍t ê Eng-kok lâng, goá ū khoàⁿ-kı̀ⁿ i, i koáⁿ-kín cháu chı̀n-chêng beh khı̀ tán-chih i.”
Hit sı̂ Lí-un-su-teng ū khoàⁿ-kı̀ⁿ chı̍t tı̄n lâng, kiâⁿ siōng thâu-chêng ê, kia̍h chı̍t ki Bí-kok kı̂,tı̄ i āu-bı̄n hiah ê lâng teh kng kui pau ê mı̍h-kiāⁿ.
Ia̍h ū tiáⁿ, ia̍h ū khaⁿ, ia̍h ū tê-kó͘, ū pò͘-pı̂ⁿ, kap choē-choē pa̍t hāng ê mı̍h. Lí-un-su-teng siá tı̄ i ê jı̍t-kı̀ kóng, “Chit ê lú-hêng-ka chin-chiàⁿ oē-hiáu-tit hióng-hok. I bô chhin-chhiūⁿ goá teh kan-khó͘.”
Kiâⁿ siōng thâu-chêng hit ê lâng, chiū-sı̄ Sū-tan-lê (H. M. Stanley). I í-keng siū pò-tap. I kú-kú ê ǹg-bāng í-keng tit-tio̍h chiâⁿ. I chhē-tio̍h Lí-un-su-teng lah.
Lí-un-su-teng kap Sū-tan-lê
Lí-un-su-teng tı̄ lāi-soaⁿ teh kan-khó͘, hit-sı̂ Sū-tan-lê í-keng kàu A-hui-lı̄-ka. I ê bo̍k-tek sı̄ beh khı̀ kàu Than-gân-i-ka. Í-goā i ê sim-koaⁿ bô khǹg pa̍t-hāng. Kan-ta tı̀-ı̀ beh chhē Lí-un-su-teng. Siáⁿ-sū beh khı̀ chhē i? In-ūi i ū siū-tio̍h bēng-lēng, kóng, “Chiàu lí ka-kı̄ khı̀ phah-sǹg, chóng-sı̄ lí tio̍h chhē Lí-un-su-teng.” Che sı̄ i ê thâu-ke, Niú-iok Sin-bûn-siā-tiúⁿ Bē-nı̂ Ngá-kok (James Gordon Beⁿett), só͘ kau-tài i ê oē. I án-ni bēng-lēng, sı̄ in-ūi choē-choē nı̂ kú lóng bô lâng chai Lí-un-su-teng tı̄ tah-lo̍h. Bô lâng chai i tàu-tí sı̄ sí,á-sı̄ oa̍h. Ū lâng phah-sǹg i iáu oa̍h tı̄-teh. Ū lâng kóng i í-keng sí-liáu lah. Chit ê būn-toê chin choē lâng teh gı̄-lūn. Koh ū chı̍t khoán ê lâng phah-sǹg i iáu oa̍h tı̄ lāi-soaⁿ, put-kò sı̄ chhē bô lō͘, boē-tit chhut-lâi. Gı̄-lūn chit khoán ê sū, put-tàn tı̄ i ê pún-kok, á-sı̄ tı̄ kàu-hoē-lāi, chiū tı̄ thong Au-chiu, Bí-chiu, á-sı̄ thong sè-kài, iā ū lâng siông-siông teh piān-lūn chit ê sū. Khah choē lâng siūⁿ i í-keng sí-liáu chin kú lah. In-ūi choē-choē nı̂ kú lóng bô i ê siau-sit.
Nā-sı̄ tı̄ Bí-kok ū chı̍t ê lâng m̄-sı̀n i ū sí. I sı̀n Lí-un-su-teng iáu oa̍h tı̄-teh. Put-kò sı̄ bê-lō͘ tı̄ A-hui-lı̄-ka ê soaⁿ-lāi, boē-tit thang chhut-lâi. Só͘-í m̄-thang iân-chhiân, tio̍h kín phài lâng khı̀ chhē i. Chit ê lâng chiū-sı̄ Bē-nı̂ Ngá-kok, Niú-iok chhı̄ chı̍t ê toā sin-bûn-siā ê siā-tiúⁿ.
I siông-siông teh siūⁿ kóng, nā-sı̄ iáu oa̍h, tek-khak tio̍h phài lâng khı̀ chhē i, soà thang chhoā i tò-lâi. Sui-jiân só͘-hùi tio̍h khai chin choē, iā sı̄ tio̍h ēng. Chit tiâu só͘-hùi i hoaⁿ-hí beh ka-kı̄ hū-tam.
Sim-lāi í-keng án-ni koat-tēng, Bē-nı̂ Ngá-kok sûi-sı̂ kòng tiān-pò bēng-lēng i ê kı̀-chiá Sū-tan-lê, tio̍h kín-kín lı̄-khui Se-pan-gâ kok, khı̀ Pa-lí chhē i. Sū-tan-lê kàu ūi ê sı̂, Bē-nı̂ Ngá-kok í-keng tı̄ lú-koán teh khùn. Sū-tan-lê toā la̍t kā i khà-mn̂g. Bē-nı̂ Ngá-kok mn̄g kóng, “Lí sı̄ siáⁿ lâng?” Ìn kóng, “Goá sı̄ Sū-tan-lê.” Koh kóng, “Jı̍p-lâi chē. Goá ū iàu-kín ê tāi-chı̀ beh kap lí chham-siông. Lí siūⁿ, Lí-un-su-teng chit-tia̍p tı̄ sím-mı̍h só͘-chāi?” Ìn kóng, “Goá m̄-chai.” Koh mn̄g kóng, “Lí siūⁿ i iáu oa̍h, bô?” Ìn kóng, “Kiám-chhái iáu oa̍h, kiám-chhái sí lah.” Bē-nı̂ Ngá-kok kóng, “Goá sı̀n i iáu oa̍h. Nā ū lâng khı̀ chhē, i tek-khak tı̄-teh. Goá beh phài lí khı̀ chhē i.”
Sū-tan-lê thiaⁿ-kı̀ⁿ án-ni, sim put-chí gông-ngia̍h, chiū ı̀n kóng, “Goá, lí chiaⁿ-sı̍t sı̀n goá chhē i oē tio̍h. Lí kiám ū-iáⁿ ài goá khı̀ A-hui-lı̄-ka ?”
Bē-nı̂ Ngá-kok toā siaⁿ ı̀n kóng, “Sı̄, goá ài lí khı̀ chhē i. Siōng-bô, lí iā oē khı̀ thàm-thiaⁿ i ê siau-sit. Taⁿ i í-keng lāu lah. Kiám-chhái i chin khiàm-kheh. Lí tio̍h toà khah choē mı̍h khı̀ hō͘ i. Bān-sū kau-tài lí khı̀ siat-hoat, lí chiah ka-kı̄ phah-sǹg. Chóng-sı̄ lí tio̍h chhē Lí-un-su-teng.”
Hut-jiân thiaⁿ-kı̀ⁿ chit khoán ê bēng-lēng, Sū-tan-lê bô m̄ toā-toā gông-ngia̍h. I tùi Sin-bûn-siā-tiúⁿ kóng, “Beh khı̀ hiah hn̄g, lō͘-hùi tio̍h chin choē. M̄-chai lí ū chim-chiok siūⁿ á bô ?” Ìn kóng, “Hò͘ⁿ, nā-sı̄ án-ni, lí tāi-seng khı̀ gûn-hâng niá chı̍t-bān gûn. Chit bān gûn nā ēng liáu,chiah koh khı̀ niá chı̍t-bān. Chit nn̄g-bān kho͘ nā ēng liáu, koh khı̀ niá chı̍t-bān. Tı̍t-tı̍t niá chiū-sı̄. Chóng-sı̄ lí tio̍h khı̀ chhē Lí-un-su-teng.”
Sui-bóng Sū-tan-lê sı̄ chı̍t ê put-chí ióng-kám ê lâng. I bat kiâⁿ-chûn, bat choè peng, iā bat choè sin-bûn kı̀-chiá tı̄ chiàn-tiûⁿ-nih. M̄-kú beh khı̀ A-hui-lı̄-ka hiah khoah ê só͘-chāi; chhiū-nâ hiah ām,chhiⁿ-hoan hiah-kiap, lō͘-thâu hiah oán-sia̍p, beh thài-oē hiah khoài sûi-piān khı̀ chhē chı̍t ê lâng.
A-hui-lı̄-ka sǹg sı̄ chı̍t ê toā chiu. Lí-un-su-teng siat-sú nā iáu oa̍h, beh thài-oē chai i tı̄ sím-mı̍h só͘-chāi. I sı̄ tı̄ lâm, á-sı̄ tı̄ pak, sı̄ tı̄ tang, á-sı̄ tı̄ sai,che mā-sı̄ bô poàⁿ lâng chai. Tùi hái-kháu kàu lāi-soaⁿ, lō͘-chām sı̄ káng chheng lí. Beh chhē chı̍t ê lâng kiám sı̄ hiah khoài. Che sū sı̄ oh lah ! Sı̍t-chāi sı̄ ná tı̄ hái-toé teh bong chiam.
Iáu-kú Sū-tan-lê lóng bô the-sı̂, Siā-tiúⁿ ê bēng-lēng i tek-khak beh thàn. Tùi án-ni i siat-kè, chún-pı̄ lō͘-tiong só͘ tio̍h ēng ê mı̍h-kiāⁿ. I iā bō͘-chı̍p lâng tàu ūn-poaⁿ chiah ê mı̍h.
Tı̄ jı̄ ge̍h cha̍p-poeh jı̍t (1871 nı̂), i tùi A-hui-lı̄-ka ê tang hái-hoāⁿ khí-sin beh jı̍p lāi-soaⁿ. Ha̍p-kiōng ū 200 lâng kap i choè-tı̄n khı̀. Tiong-kan ū nn̄g ê sı̄ Eng-kok lâng. Chit nn̄g lâng lóng bat kiâⁿ chûn, iā bat choè chúi-siú.
Sū-tan-lê iā toà choē-choē ū lō͘-ēng ê mı̍h-kiāⁿ. Í-goā ū kúi-nā chiah bé, ū lû-á, iā ū sió-chûn. Tı̄ hit sı̂-tāi put-lūn sím-mı̍h lâng nā ài jı̍p A-hui-lı̄-ka ê lāi-soaⁿ, boē bián-tit ē tú-tio̍h choē-choē khoán ê hong-hiám, chhin-chhiūⁿ Lí-un-su-teng só͘ tú-tio̍h ê khoán-sit. Sū-tan-lê iā-sı̄ boē bián-tit án-ni.
In tı̄ lō͘-nih ê sı̂, tı̄ chit nn̄g ê Eng-kok chúi-siú ê tiong-kan, chı̍t ê sit-lo̍h i ê sı̀ⁿ-miā, koh chı̍t ê in-ūi tı̄ lō͘-nih tú-tio̍h kan-khó͘, i ê seng-khu tòng-boē-tiâu, só͘-í ko͘-put-chiong chiah koh-chài tò-tńg-khı̀. Taⁿ chhun Sū-tan-lê pún-sin, kap hiah ê kap i choè-tı̄n ê o͘-bı̄n lâng, kiōng ū 200 chó-iū lâng.
In tı̄ lō͘-tiong tú-tio̍h toā-hō͘ kap im toā-chúi, koh tú-tio̍h chin pháiⁿ ê chhiⁿ-hoan í-kı̍p chióng-chióng ê kan-khó͘. Sui-bóng án-ni, in iā-sı̄ tı̍t-tı̍t chı̀n-chêng. Sū-tan-lê koat-ı̀ beh chhē Lí-un-su-teng, tı̄ i ê sim-lāi chhin-chhiūⁿ ū siaⁿ teh kóng,“Tio̍h chhē Lí-un-su-teng, tio̍h chhē Lí-un-su-teng,kàu sí iā tio̍h chhē i.” Sū-tan-lê khǹg chit khoán ê koat-ı̀; hō͘ i it-hoat oē kham-tit siū kan-khó͘.
Sui-bóng in tı̄ lō͘-nih kúi-nā ge̍h jı̍t kú, koh tú-tio̍h choē-choē khoán ê gûi-hiám. Chóng-sı̄ kàu bé in ū ta̍t-tio̍h in ê bo̍k-tek. Tı̄ 10 ge̍h 28 jı̍t (1871 nı̂), in kó-jiân kiâⁿ kàu Û-jı̄-jı̂. Chit só͘-chāi chiū-sı̄ tı̄ Than-gân-i-ka ê ô͘-piⁿ. Tı̄ poeh ge̍h-jı̍t kú ê tiong-kan, in só͘ tú-tio̍h ê kan-khó͘ kap in ê khoà-lū sı̍t-chāi oh-tit kóng kàu liáu. Taⁿ Sū-tan-lê í-keng kàu Û-jı̄-jı̂. I choân-jiân bô phah-sǹg tı̄ chia,i ū thang kı̀ⁿ-tio̍h Lí-un-su-teng, só͘-í chhē-tio̍h i ê sı̂, Sū-tan-lê ê sim-koaⁿ hoaⁿ-hí kàu beh piak-lı̍h. Poeh ge̍h-jı̍t kú ê ǹg-bāng í-keng chiâⁿ lah ! Lí-un-su-teng iáu oa̍h, iáu tı̄-teh lah.
Khoàⁿ-kı̀ⁿ i ê sı̂, Sū-tan-lê chin ài toā-siaⁿ hoah,ài tiô-thiàu, ài kín cháu chı̀n-chêng khı̀ kı̀ⁿ chit ê ióng-kám, ko͘-toaⁿ ê lāu-lâng. Chóng-sı̄ i bô tiô-thiàu, iā bô chhut toā-siaⁿ hoah. I kan-ta toā-pō͘,toā-pō͘, kiâⁿ chı̀n-chêng, āu-lâi i liù i ê bō-á kiâⁿ lé kóng, “Lí-un-su-teng Phok-sū, phah-sǹg sı̄ lí.” Ìn kóng, “Chiàⁿ sı̄,” siāng hit-sı̂ liù i ê bō-á kiâⁿ lé. Āu-lâi in nn̄g lâng saⁿ khan-chhiú chhéng-an.
Sū-tan-lê koh kóng, “Kám-siā Siōng-tè, Phok-sū ah, I ū iông-ún goá kı̀ⁿ lí ê bı̄n.” Ìn kóng, “Ū thang tı̄ chia hoan-gêng lí, goá iā-sı̄ ū kám-siā ê só͘-chāi.”
Hit jı̍t Sū-tan-lê ê hoaⁿ-hí kóng boē chı̄n. Tı̄ hit sı̂-chūn Lí-un-su-teng tiàm tı̄ chı̍t keng chháu-liâu-á, i bô í thang chē, chí-ū ēng chı̍t niá iûⁿ-phê chhu tı̄ siuⁿ-á téng, chún í lâi teh chē. Nā-sı̄ i ài hó khoán-thāi Sū-tan-lê, i chiong hit niá iûⁿ-phê tı̍t-tı̍t beh hō͘ i ê lâng-kheh chē.
Āu-lâi Sū-tan-lê kóng choē-choē sè-kài-chiūⁿ ê siau-sit hō͘ i thiaⁿ. Kóng liáu chiah the̍h chı̍t pò͘-tē phoe hō͘ i. Pêng-iú, kiáⁿ-jı̂ ê phoe lóng tı̄ hit lāi-bı̄n. Tháu khui khoàⁿ-kı̀ⁿ i ê kiáⁿ-jı̂ chhin-chhiú siá ê phoe, Lí-un-su-teng bô m̄ toā-toā siū kám-kek.
Sū-tan-lê bē lâi ê sı̂, Lí-un-su-teng só͘ ū ê io̍h í-keng ēng liáu-liáu. I iā bô tú-hó ê mı̍h thang choè i ê sı̍t-liāu. Chı̍t jı̍t kè chı̍t jı̍t, kan-ta teh iau-gō.
Só͘-í i siông-siông tùi Sū-tan-lê seh-siā kóng, “Lí lâi chín-kiù goá, lí nā koh bān kúi-nā jı̍t chiah lâi,chiū í-keng siuⁿ bān lah !”
Sū-tan-lê khoàⁿ i hiah sán, hiah loán-jio̍k, koh khoàⁿ i ê saⁿ chhēng kàu hiah phoà, chiū koáⁿ-kín kiò tè i ê lâng phàu sio-sio ê ko-pi-tê hō͘ i lim. Lí-un-su-teng chin hoaⁿ-hí, kóng, i tı̄ kúi-nā nı̂ kú m̄-bat chia̍h-tio̍h thn̂g. Taⁿ soà ū ko-pi-tê chham thn̂g thang lim. Āu-lâi Sū-tan-lê chhòng choē-choē hó-mı̍h hō͘ i chia̍h. Tùi án-ni, Lí-un-su-teng chiām-chiām khah ióng. I ê bı̄n iā khah hó sek. Chiàu Sū-tan-lê só͘ kóng, Lí-un-su-teng ke siàu-liân cha̍p hè.
Taⁿ Lí-un-su-teng ke chı̍t ê tâng-phoāⁿ. I khah boē bô-liâu. In nn̄g lâng siông-siông choè-tı̄n khı̀ lāi-soaⁿ ê só͘-chāi. Tı̄ lō͘-tiong in tú-tio̍h kúi-nā pái ê toā gûi-hiám. In-ūi hit toē-hng ê lâng chin kiông. Nā bô chin soè-jı̄, chhut-goā lâng tùi in hia kè, siông-siông oē hō͘ in thâi--khı̀.
Khí-thâu Sū-tan-lê phah-sǹg Lí-un-su-teng káⁿ sı̄ chı̍t ê sim-koaⁿ oe̍h-oe̍h kap kò͘-chip ê lâng. Kap i choè-tı̄n khah kú, chiah chai i sı̄ chı̍t ê chin gâu,chin ū tı̀-sek ê lâng. Koh choan-choan sı̄ ài lı̄-ek tı̄ pa̍t lâng. I iā sı̄ chı̍t ê jia̍t-sim ê Ki-tok-tô͘. Tùi án-ni Sū-tan-lê tit-tio̍h toā kám-tōng. Tùi taⁿ liáu-āu, i khoàⁿ thoân-pò Chú ê hok-im tı̄ A-hui-lı̄-ka lâng ê tiong-kan, m̄-sı̄ phah-sńg kong-im. Hoán-tńg sı̄ tit-chiâⁿ Chú ê sù-bēng. I iā chin chun-kèng,chin thiàⁿ-thàng Lí-un-su-teng. Koh khoàⁿ i sı̄ chı̍t-ê toā ê jı̂n-bu̍t; ióng-kám iū khiam-pi. Koh kóng, Lí-un-su-teng chin-chiàⁿ ū chong-kàu sim. I só͘ choè--ê, sı̍t-chāi chin ū ha̍p tı̄ tō-lí. I ū thiàⁿ-sim. I gâu lı̂n-bín, gâu khoán-thāi lâng. I iā chin un-jiû.
Sū-tan-lê pún-sin sı̄ chı̍t ê chin kip-sèng ê lâng. Sui-bóng sió-khoá sū, iā sı̄ hō͘ i khoài-khoài siū-khı̀. Nā-sı̄ kap Lí-un-su-teng choè-tui, koh khoàⁿ i ê hó bô͘-hoān, Sū-tan-lê iā put-chí piàn khoán.
Í-keng chhē-tio̍h Lí-un-su-teng, koh kap i saⁿ-kap choè-tui hiah-nih kú, Sū-tan-lê boē bián-tit tio̍h lı̄-khui A-hui-lı̄-ka, thang tò-tńg khı̀ hoê-ho̍k i ê Sin-bûn-siā-tiúⁿ, kan-sia̍p i só͘ keng-kè it-chhè ê sū. Bē lı̄-pia̍t ê tāi-seng, i khó͘-khǹg Lí-un-su-teng tek-khak tio̍h kap i choè-tı̄n tńg-khı̀ pún-kok; thang kap i ê ka-cho̍k, í-kı̍p pêng-iú koh saⁿ-kı̀ⁿ. Sū-tan-lê chı̄n i só͘ oē lâi khó͘-khǹg Lí-un-su-teng kóng,in-ūi i toaⁿ-sin tı̄ lāi-soaⁿ í-keng la̍k nı̂ kú lah, sin-thé iā chin lám, taⁿ tek-khak m̄-thang koh tiàm tı̄ A-hui-lı̄-ka. Tek-khak tio̍h kap i saⁿ-kap choè-tı̄n tò-khı̀. I án-ni pek-chhiat khó͘-khǹg i só͘ chun-kèng ê Lí-un-su-teng. Thiaⁿ-kı̀ⁿ chit khoán ê oē, Lí-un-su-teng tı̀-ı̀ kā Sū-tan-lê seh-siā, kóng, i só͘ pâi-lia̍t ê lí-khı̀ chin-chiàⁿ sı̄ bêng-hiān. Nā chiàu lí-iû lâi khoàⁿ, i pún-sin iā sı̄ chin ài tò-khı̀. In-ūi i tı̄ A-hui-lı̄-ka í-keng ū saⁿ-cha̍p nı̂ kú lah. Tùi siàu-liân tiàm kàu lāu, nā-sı̄ i ê sin-thé iā sı̄ bô ióng-kiāⁿ. Ū chit khoán ê lí-iû, chū-jiân i ê sim-koaⁿ put-sı̂ iā sı̄ khǹg pa̍t-jı̍t beh kap kiáⁿ-jı̂ saⁿ-kı̀ⁿ ê ǹg-bāng. M̄-kú gı̄-bū ê chek-sêng poâⁿ-kè i sim-koaⁿ ê ı̀-ài. “Kang iáu-bē chiâⁿ.” I siông-siông án-ni kóng, Nı̂-lô hô ê goân-thâu iáu-bē chhē-tio̍h, só͘-í i boē-tit thang lı̄-khui A-hui-lı̄-ka. Thiaⁿ-kı̀ⁿ chit khoán hiah koat-sim ê oē, Sū-tan-lê chin-chiàⁿ hoân-ló. I koh kiû, koh khó͘-khǹg Lí-un-su-teng tio̍h kap i choè-tı̄n tò-khı̀, kóng, i ê kiáⁿ-jı̂ kap i ê pêng-iú lóng teh tán. Nā-sı̄ Lí-un-su-teng koh ı̀n kóng, in-ūi i ê kang iáu-bē chiâⁿ, só͘-í i boē-tit thang lı̄-khui A-hui-lı̄-ka.
Kó-jiân bô hoat-tō͘ thang khó͘-khǹg i, Sū-tan-lê chiah tùi i kóng, “Nā-sı̄ lí tiāⁿ-tio̍h beh tiàm tı̄ chia, lí iā tio̍h kap goá saⁿ-kap choè-tı̄n lâi kiâⁿ chı̍t chām. In-ūi goá ū tún tām-po̍h mı̍h tı̄ hia. Lí nā kap goá khı̀, goá oē chiong lí só͘ khiàm-ēng ê mı̍h hō͘ lí thang ēng. Lí nā koh tiàm tı̄ A-hui-lı̄-ka chiū khah m̄-bián khiàm-kheh.”
Tı̄ 12 ge̍h 27 jı̍t (1871 nı̂), in nn̄g lâng saⁿ-kap khí-sin, Sū-tan-lê beh tò-tńg kàu Song-kip-pa-ní, Lí-un-su-teng beh kàu lō͘-tiong chı̍t só͘-chāi kiò-choè Un5-ian-eng-bí (Unyanyembe). In choân-jiân bô phah-sǹg lō͘ oē hiah pháiⁿ, hō͘-chúi oē hiah kāu, iā lâng oē tú-tio̍h hiah choē khoán ê chhiⁿ-chhám. In m̄-nā kiâⁿ lō͘ kàu chin siān, m̄-nā choē-choē pái tú-tio̍h jia̍t-pı̄ⁿ, ūi-tio̍h chit khoán ê iân-chhiân, in keng-kè nn̄g ge̍h-jı̍t kú chiah kàu Un5-ian-eng-bí.
Tı̄ lō͘-nih in thiaⁿ-kı̀ⁿ lâng kóng, chêng-pang hit ê Eng-kok chúi-siú oa̍t tò-tńg beh tò-khı̀, taⁿ i í-keng sí tı̄ poàⁿ-lō͘. Thiaⁿ-kı̀ⁿ chit khoán ê siau-sit, Sū-tan-lê chin toā hoân-ló koh sit-chı̀. Chóng-sı̄ Lí-un-su-teng chin gâu an-ùi i.
Kàu chia in só͘ toà ê chia̍h-mı̍h iā lóng ēng kàu beh liáu. Tùi chit-tia̍p liáu-āu, in lóng sı̄ chia̍h pún-soaⁿ só͘ chhut ê thó͘-sán.
Tı̄ 1 ge̍h 1 jı̍t (1872 nı̂), Lí-un-su-teng siá tı̄ i ê jı̍t-kı̀ kóng, “Goān chı̀-toā ê Siōng-tè chān goá ê khùi-la̍t, hō͘ goá oē-tit chiâⁿ goá só͘ tio̍h choè ê gı̄-bū.” Koh keng-kè cha̍p-chhit jı̍t kú, in an-jiân kàu Un5-ian-eng-bí. Kàu ūi ê sı̂, in toā toā sit-chı̀,in-ūi Sū-tan-lê só͘ kau-tài hiah ê lâng, m̄-nā bô chiàu-kò͘ i ê mı̍h, in hoán-tńg chiong só͘ ū ê mı̍h kā i thau-the̍h kàu beh liáu, koh-chài ēng choē-choē bô-iáⁿ ê oē lâi moâ-phiàn i kóng, mı̍h-kiāⁿ sı̄ hō͘ chha̍t thau. Sui-jiân tú-tio̍h án-ni, Sū-tan-lê iā bô sioh ka-kı̄. I hoaⁿ-hí tùi i só͘ chhun ê mı̍h,the̍h choē-choē hāng lâi sàng Lí-un-su-teng; chhin-chhiūⁿ pò͘, chu-á, a-iân-soàⁿ, thih-thûi, kı̀-á, pó͘-thâu kap io̍h. Chiah ê mı̍h ū kàu-gia̍h thang hō͘ i ēng-tit sı̀-nı̂ kú. Lí-un-su-teng tı̀-ı̀ kau-tài Sū-tan-lê kóng, nā-sı̄ i khı̀ kàu Song-kip-pa-ní ê sı̂, tek-khak tio̍h siat-hoat phài thò-tòng lâng lâi tàu ūn-poaⁿ chiah ê mı̍h-kiāⁿ.
In saⁿ-kap toà kúi-nā jı̍t. Tı̄ chit tiong-kan Lí-un-su-teng ū siá choē-choē tiuⁿ phoe. Lāi-tiong ū chı̍t tiuⁿ sı̄ beh kā Sin-pò-siā-tiúⁿ Bē-nı̂ Ngá-kok seh to-siā. In-ūi i ū khai choē-choē só͘-hùi, siat-hoat phài Sū-tan-lê lâi A-hui-lı̄-ka chhē i, koh tùi Bē-nı̂ Ngá-kok Siā-tiúⁿ kóng, A-hui-lı̄-ka lâng ê toā chhı̀-liān chiū-sı̄ siông-siông hō͘ lâng lia̍h-khı̀ choè lô͘-lē. Siat-sú nā ū hoat-tō͘ thang kā i hoè-bô chit khoán ke̍k chân-jím ê sū, i ê kong-lô tek-khak m̄-sı̄ sió-khoá. Āu-lâi Lí-un-su-teng chiong i la̍k nı̂ kú só͘ siá ê jı̍t-kı̀ kau-thok i ê pêng-iú Sū-tan-lê, the̍h khı̀ Eng-kok.
Lı̄-pia̍t ê jı̍t í-keng kūn, in nn̄g lâng ê sim chin-chiàⁿ toā iu-būn. Tāi-ke chē tı̄ liâu-á lāi kóng lō͘-bé pái saⁿ-sı̂ ê oē, hit jı̍t chiū-sı̄ 3 ge̍h 14 jı̍t. Sū-tan-lê kóng, “Hit chá-khí goán chē lo̍h beh chia̍h chá-khí, nā-sı̄ goán ê sim ū toā iu-būn, goán nn̄g lâng soà lóng bô ài chia̍h. Goán kiâⁿ boē khui kha. Kàu lō͘-bé goá ko͘-put-chiong kiâⁿ chı̀n-chêng, Lí-un-su-teng kiâⁿ tı̄ goá ê sin-piⁿ, hit-sı̂ i tùi goá kóng, i ê sim-koaⁿ só͘ ǹg-bāng ê chiū-sı̄ pa̍t-jı̍t i oē-thang kap ka-cho̍k koh saⁿ-kı̀ⁿ. Kiám-chhái sı̄ koh chı̍t nı̂ kú, á-sı̄ nn̄g nı̂ kú nā-tiāⁿ.”
In teh kiâⁿ ê sı̂, Sū-tan-lê chin chù-sı̂n ēng siang-ba̍k tı̍t-tı̍t khoàⁿ Lí-un-su-teng. In-ūi i ài chiong Lí-un-su-teng ê ı̀n-siōng kú-tn̂g lâi khek tı̄ i ê thâu-náu lāi. Liáu-āu tāi-ke khiā-teh saⁿ-sı̂. Nn̄g lâng saⁿ tùi-siòng, in boē kı̀m-tit lâu ba̍k-sái.
In saⁿ khan-chhiú, chı̍t pái koh chı̍t pái, Sū-tan-lê ê kha chhin-chhiūⁿ tèng tiâu tı̄ toē-nih, i m̄-kam lı̄-khui i chı̀ chun-kèng ê pêng-iú. Nā-sı̄ boē bián-tit tio̍h kap i saⁿ-lı̄, i hut-jiân-kan oa̍t-tńg-sin,iā siāng-sı̂ toā siaⁿ bēng-lēng tè i ê lâng kóng,“Chı̀n-chêng kiâⁿ, lán tio̍h tò--lâi-khı̀.” Hit-tia̍p in chiah saⁿ lı̄-khui. Lí-un-su-teng sūn lō͘ beh koh-chài tò-tńg kàu A-hui-lı̄-ka ê chhim-soaⁿ. Sū-tan-lê beh tò-tńg khı̀ Eng-kok, pò Niú-iok ê Sin-pò-siā tiúⁿ Bē-nı̂ Ngá-kok chai i í-keng ū chhē tio̍h Lí-un-su-teng.
Tı̄ 5 ge̍h 6 jı̍t, Sū-tan-lê kiâⁿ kàu Bā-gâ-mô͘ (Bagamoio). Kàu ūi ê sı̂, i ê pêng-iú lóng boē jı̄n-tit i. In-ūi tı̄ chit cha̍p saⁿ ge̍h jı̍t kú ê tiong kan,i ū tú-tio̍h chióng-chióng ê kan-khó͘. Taⁿ i ê seng khu sán koh chin loán-jio̍k. I ê thâu-mn̂g iā khah pe̍h. Chóng-sı̄ i put-sı̂ iáu teh siàu-liām Chú chı̄n-tiong ê lô͘-po̍k Lí-un-su-teng Phok-sū. Sū-tan-lê tùi i ê pêng-iú kóng, “Goá tı̄ sı̀ ge̍h jı̍t koh sı̀ jı̍t ê tiong kan, mı̂ jı̍t kap i tı̄-teh. Goá kap i tiàm siâng liâu-á-lāi, kap i tah siâng chûn, iā kap i saⁿ-kap chia̍h, saⁿ-kap kiâⁿ. Chóng-sı̄ goá iā bô chı̍t hāng thang phoe-phêng i. Kàu sí goá iā sı̄ oē kı̀-tit i ê un-jiû kap i ê jı̂n-ài.”
