----Tâi-oân Lô-má-jı̄ Hia̍p-hoē Sêng-lı̍p ê Oē
Lán koan-sim Tâi-oân Gí-giân Bûn-hoà ê hó pêng-iú toā-toā sè-sè, tāi-ke CTT!
Kin-á-jı̍t lán tı̄ chia sêng-lı̍p Tâi-oân Lô-má-jı̄ Hia̍p-hoē (TLH), ū sím-mı̍h ı̀-gı̄? Lán siūⁿ beh chhòng--siáⁿ? Lán ê bo̍k-tek sı̄ sím-mı̍h, tı̄ tó-ūi?
Goá siūⁿ chit-ê būn-tê sı̄ lán chāi-chō múi chı̍t-ê lâng, lóng siūⁿ beh liáu-kái--ê.
Goá beh iōng chı̍t-ê chin kán-tan koh chin chheng-chhó ê koan-liām lâi piáu-sı̄ lán TLH ê chú-tiuⁿ, “Chhiáⁿ pó-chûn tē-kiû siōng ê gí-giân bûn-hoà, he sı̄ tē-kiû ê chu-goân, mā-sı̄ sè-kài-lâng ê kiōng-tông châi-sán!”
Koè-khı̀, lán ê gí-giân bûn-hoà goân-thâu lóng-sı̄ thóng-tı̄-chiá ê hù-sio̍k ki-koan, chhiūⁿ ha̍k-hāu, sin-bûn pò-choá, tiān-sı̄ kap la-jí-o͘h téng-téng tāi-chiòng thoân-pò mûi-thé. In kā pau-chong chin sù-sı̄ ê bûn-hoà kap kè-ta̍t koan-liām tùi téng-koân tàn--lo̍h--lâi, lán tio̍h ài koai-koai-á chiap-siū! Tı̄ hit-ê bé-phiò, phiàn-phiò kap chò-phiò ê nı̂-tāi, lán m̄-káⁿ ū sím-mı̍h ı̀-kiàn. In-ūi lí nā ū kap thóng-tı̄-chiá bô kāng ê ı̀-kiàn, khó-lêng lí ē chin hó khoàⁿ! Nā-sı̄ lí m̄-kiaⁿ sí, ı̀-kiàn chı̍t toā tui, mā bô siáⁿ lō͘-iōng! Ke̍k-ke sı̄ tı̄ lín tau mn̂g koaiⁿ--leh, tı̄ chhù-lāi káu pūi hoé-chhia, báng-á tèng gû-kak nā-tiāⁿ! Thóng-tı̄-chiá chı̍t-tiám-á lóng bô chùn-būn--tio̍h, bô hı̀ⁿ-haiⁿ--tio̍h! Lán sui-jiân koai-koai-á kiáu soè-kim, lán ê kiáⁿ-tı̄ tı̄ ha̍k-hāu iáu sı̄ bô o̍h tio̍h lán ka-kı̄ ê oē-gí kap bûn-hoà kè-ta̍t-koan! Lán ê oē-gí iáu-sı̄ tē-jı̄-téng--ê, bô chúi-chún--ê kap bô lō͘-iōng--ê! Kàu 2001 ê kin-á-jı̍t, lán mā kám-kak iáu-sı̄ án-ne. Bô sím-mı̍h chı̀n-pō͘! Lán thiàⁿ-sioh ê Tân Chóng-thóng ū pit-iàu chhut-bı̄n, thè THBK(Tiong-hoâ Bı̂n-kok) koè-khı̀ chhò-ngō͘ ê gí-giân chèng-chhek kā Tâi-oân lâng hoē sit-lé, chhiūⁿ Lí chêng Chóng-thóng ūi 228 án-ne chò!
Jı̍t-pún thóng-tı̄ lán Tâi-oân ê 1920 nı̂-tāi, lán ê chiân-poè sêng-lı̍p Tâi-oân Bûn-hoà Hia̍p-hoē teh phah-piàⁿ. Tng-tong-sı̂, Chhoà Poê-hoé sian-siⁿ chiū khai-sí kó͘-bú Tâi-oân lâng chhái-iōng Se-kok-lâng ê Lô-má-jı̄ lâi bat-jı̄, tha̍k-chheh, kap kái-siān Tâi-oân lâng siōng-toā hāng ê pēⁿ-chèng, “bûn-hoà n̂g-sng-tháng”, iōng chit-má ê oē chiū-sı̄ bûn-hoà êng-ióng put-liông! Chóng-sı̄, chin khó-sioh. Chı̍t-hong-bı̄n siū tio̍h ké-pâu ê Hàn-jı̂n ı̀-sek ê pâi-thek, bô tit tio̍h chin chē lâng ê jı̄n-tông kap chi-chhı̂. Chı̍t-hong-bı̄n le̍k-sú mā bô hō͘ Tâi-oân lâng kàu-gia̍h ê sı̂-kan, bô joā kú chiū tn̄g--khı̀-ah!
Kàu 1950 nı̂-tāi, Liân-ha̍p-kok khai-sí tiōng-sı̄ jı̂n-lūi ê oē-gí. UNESCO(Liân-ha̍p-kok Kho-ha̍k Kàu-io̍k kap Bûn-hoà Cho͘-chit) chú-tiuⁿ, “jı̂n-lūi ê bó-gí sı̄ choân sè-kài siōng-kài chán ê kàu-ha̍k gí-giân.” M̄-kú, Tâi-oân pı̄ pâi-tû tı̄ Liân-ha̍p-kok ê goā-kháu, chhiūⁿ Lı̂m Chong-gı̄ kàu-siū kóng--ê, “Formosa, an isolated island with forgotten people”, lán pēng bô tit tio̍h chit-khoán sian-chı̀n koh ū oán-kiàn hó chú-tiuⁿ ê tı̀-ı̀m. Lán ê bó-gí kè-sio̍k hō͘ lâng chau-that, hō͘ lâng khoàⁿ-khin, hō͘ lâng thí-chhiò! Kan-ta soán-kí nā kàu chiah ē kóng kúi-kù-á koh lâi kā lán phiàn-phiò nā-tiāⁿ! Ba̍k-chêng, Liân-ha̍p-kok koh teh chhui-sak “Agenda 21”, chiū-sı̄ 21 sè-kí tē-kiû ê toā gı̄-tê. Pó-chûn chió-sò͘ lâng ê bûn-hoà chiâⁿ-chò sı̄ kài iàu-kín ê sū-kang chi-it. Gí-giân sı̄ pó-chûn bûn-hoà siōng tē-it iàu-kín, ū-hāu koh hó-iōng ê kang-kū. M̄-kú, lán ê sin chèng-hú kap sin chóng-thóng mā ná-chhiūⁿ lóng bô sı̂-kan thang siūⁿ--tio̍h, mā bô thiaⁿ--tio̍h ê khoán! Bô-chhái lán ê soán-phiò!
Tı̄ chit-khoán bô sím-mı̍h ǹg-bāng ê thó͘-tē kap sı̂-tāi, lán beh án-choáⁿ? Lán ē-tàng án-choáⁿ ? Che chiū-sı̄ lán TLH sêng-lı̍p ê lí-iû kap chûn-chāi ê ı̀-gı̄, lán beh kā sè-kài-lâng kóng,”Tâi-oân koh ū chı̍t-tı̄n chia̍h-pá siuⁿ-êng koh m̄-chai-sí mā m̄-kiaⁿ-sí ê lâng beh thè sè-kài lâng pó-chûn tē-kiû siōng ê tiōng-iàu chu-goân ê chı̍t-hāng: gí-giân bûn-hoà!” Lán beh tı̄ chia kā sè-kài soan-pò͘, “Tâi-oân lâng bô phah-sǹg beh hòng-khı̀ in ka-kı̄ ê Tâi-oân Bó-gí!” Lán koh beh kóng, chia̍h-pá siuⁿ-êng chiah ē ū bûn-bêng!
1996 nı̂, tı̄ Bí-kok ê Michigan sêng-lı̍p chı̍t-ê bı̂n-kan thoân-thé kiò-chò Terralengoa, kán-chheng TL. I ê chong-chí sı̄ beh pó-hō͘ tē-kiû ê gí-giân kap bu̍t-chióng. Gí-giân kap bu̍t-chióng kiám ū koan-hē? Ū sím-mı̍h koan-hē--leh?
Kin-kı̀ in ê gián-kiù, gí-giân piàn-hoà jú toā, iā chiū-sı̄ gí-giân jú chē ê só͘-chāi, bu̍t-chióng jú chē! Iōng Eng-gí lâi kóng, chiū-sı̄ Lenguistic diversity, Biodiversity kap Cultural diversity hō͘-siōng ū koan-hē.
In ê lí-lūn sı̄, gí-giân bûn-hoà ē éng-hióng lâng tùi tōng-bu̍t, sı̍t-bu̍t ê khoàⁿ-hoat kap sú-iōng ê thài-tō͘. Nā-sı̄ tan-it gí-giân, chin khó-lêng tio̍h kan-ta tùi bó͘ kúi chióng tōng-bu̍t, sı̍t-bu̍t ū koan-liām. Chhun--ê lóng m̄-bat, m̄-chai. Tio̍h chhı̀n-chhái chhú-lí. Kiat-kio̍k chiū-sı̄ kā chin chē m̄-bat ê bu̍t-chióng lām-sám-iōng, o͘-pe̍h pı̀ⁿ, sı̄m-chı̀ kā húi-bia̍t! Chı̍t-ê chin hó ê lē chiū-sı̄ âng-tāu-sam.
Lán chit-má teh tı̄-liâu leng-gâm(breast cancer) ê sian-tan chiū-sı̄ tùi i thê-liān--chhut-lâi-ê. M̄-kú tı̄ 1960 nı̂-tāi, lâng lóng kā khoàⁿ-chò sı̄ bô lō͘-iōng ê àu-chhâ. In-ūi i ê bo̍k-châi bē-tàng chò ka-kū kap chong-hông. Bô keng-chè lı̄-ek. Tùi hit tang-chūn ê lâng lâi kóng sǹg pùn-sò! Siūⁿ bē kàu, chit-má khiok sı̄ pó! M̄-nā sı̄ pó, sı̄ cha-bó͘ lâng ê kiù-chhiⁿ! M̄-nā sı̄ cha-bó͘ lâng, cha-po͘ lâng mā kāng-khoán. Cha-po͘ lâng mā khó-lêng ē seⁿ leng-gâm! Chiàu Bí-kok ê kho-ha̍k-ka Peter Raven kóng--ê, chit-má Tē-kiû ê bu̍t-chióng chı̍t-nı̂ siau-bia̍t 1,000 chióng! Chit lāi-té ū joā chē sı̄ chhiūⁿ âng-tāu-sam chit-khoán ê pó-poè--leh?
Chò-tı̄n ián-hoà(Co-evolution), sı̄ choè-kı̄n ê sin ha̍k-soat. Chiū-sı̄ kóng, jı̂n-lūi kap chū-jiân khoân-kéng, pau-koat tōng-bu̍t kap sı̍t-bu̍t, sı̄ tâng-chê teh piàn-hoà--ê. Nā-sı̄ án-ne, jı̂n-lūi chham-ú ê bô͘-sek sı̄ án-choáⁿ? Phoāⁿ-ián ê kak-sek sı̄ sím-mı̍h? Chit-má lóng iáu m̄-chai. Lán toà tı̄ tē-kiû téng só͘ ū ê lâng, lóng ū gı̄-bū lâi pó-chûn tē-kiû siōng só͘ ū ê gí-giân kap bu̍t-chióng, thang lâu hō͘ chhian-bān nı̂ í-āu lán ê kiáⁿ-sun thang èng-iōng kap hiáng-siū!
Che chiū-sı̄ lán TLH beh chò ê sū-kang kap lán bo̍k-tek ê só͘-chāi. Lán tāi-ke tàu-tı̄n lâi phah-piàⁿ, hō͘-siōng bián-lē, hō͘-siōng tok-chhiok, mā hō͘-siōng chun-tiōng kap hō͘-siōng him-sióng!
To-siā! Chiok tāi-ke “Chia̍h-pá siuⁿ-êng, chhòng-chō sin bûn-bêng!”
(Tâioân-jı̄ Tē 9 kı̂, 2001 nı̂ 9 goe̍h)
