I. Sí-hái ê chiu-ûi:
Tû pak-pō͘ Iok-tàn hô ê jı̍p-kháu, kap lâm-pō͘ chit ê toā-ô͘ lâu-jı̍p soa-bô͘ ê pō͘-hūn í-goā, sı̀ chiu-ûi ê hái-hoāⁿ lóng sı̄ tú-thiⁿ ê choa̍t-piah (hiám-ok ê soaⁿ, tú-tú chhin-chhiūⁿ Hoa-liân). 1947 nı̂ chhun-thiⁿ bé, chı̍t ê A-lat-pek kò͘-iûⁿ ê gín-ná, kiò-choè Bo̍k-hám-be̍k-tek Ài-tek-toē-pek (Muhammad adh-Dhib) tı̄ Sí-hái sai-pak hoāⁿ, hiān-chāi kiò-choè Khó-be̍h Khek-bú-lân (Khirbet Qumren) ê só͘-chāi teh kò͘ in ê soaⁿ-tiûⁿ. Chiah ê iûⁿ-á phah-m̄-kı̀ⁿ chı̍t chiah, i khı̀ kàu hiah ê choa̍t piah ê só͘-chāi teh chhē. Tı̄ hia ū chin-choē soaⁿ-tōng, i kàu kı̂-tiong ê chı̍t ê tōng-kháu ê sı̂, teh siūⁿ kóng, iûⁿ-á m̄-chai oē poa̍h-lo̍h tı̄ tōng-lāi boē, chiah tàn chı̍t lia̍p chio̍h-thâu lo̍h-khı̀ thàm khoàⁿ-māi. Tng chio̍h-thâu kho̍k-tio̍h tōng-toé ê sı̂, i thiaⁿ-tio̍h chhin-chhiūⁿ ū sím-mı̍h phoà-hûi ê siaⁿ. I chiū mō͘-hiám keng-kè choē-choē ê khùn-lân, i chiah jı̍p-khı̀ kàu tōng-lāi, tı̄ hia i khoàⁿ-tio̍h chı̍t-koá hûi ê àng. I nā ū chhē chı̍t-koá iáu oē ēng-tit ê àng-á, chiū í-keng oē chin boán-chiok, m̄-kú chiah ê àng-lāi ū toé kui kńg ê iûⁿ-phê ê chhau-pún. I kap in chhù ê lâng siūⁿ kóng, khoàⁿ oē thang chiong chiah ê khı̀ boē chı̍t koá chı̂ⁿ á bô? Chiū khı̀ Pek-lı̄-hêng chhē A-lat-pek ê cho̍k-tiúⁿ. Chit ê cho̍k-tiúⁿ oē-hiáu tha̍k A-lat-pek bûn, chóng-sı̄ boē-hiáu tha̍k chiah ê Hi-pek-lâi bûn-jı̄ ê chhau-kńg, só͘-í i bô siūⁿ beh boé. Āu-lâi in toà chiah ê chhau-kńg khı̀ chhē sio̍k Sū-lı̄-a Chèng-thóng Kàu-hoē ê chı̍t ê seng-lí lâng, miâ kiò Soa-him (Khalil Eskander Shahim), i iā boē-hiáu tha̍k chiah ê chhau-kńg, só͘-í i chhoā chit ê gín-ná ê lāu-bú khı̀ chhē i chı̍t ê toà tı̄ Iâ-lō͘-sat-léng ê pêng-iú, miâ kiò Kiâu-tı̄ Í-sài-a (Georga Isaiah), i iā sı̄ Sū-lı̄-a chı̍t keng kàu-hoē ê hoē-iú, i iā boē-hiáu tha̍k hiah ê chhau-kńg, chóng-sı̄ i ū chhoā in the̍h chiah ê chhau-kńg khı̀ chhē Sū-lı̄-a Chèng-thóng Kàu-hoē in ê kam-tok Sat-bó͘-jíⁿ chú-kàu (Athanasius Yeshoe Samoel). Chú-kàu boē-hiáu tha̍k chiah ê chhau-kńg, chóng-sı̄ i ū chhù-bı̄, chai che sı̄ chin kū ê mı̍h, ài beh chiong chiah ê pó-chûn tı̄ tô͘-su-koán.
Tı̄ 6 ge̍h ū chı̍t jı̍t, chiah ê bo̍k-chiá chiū the̍h chhau-kńg khı̀ kàu Sū-lı̄-a ê Chèng-thóng Kàu-hoē Siu-tō-ı̄ⁿ ê mn̂g-kháu, chóng-sı̄ lâng m̄ hō͘ i jı̍p, kā i koáⁿ cháu. Hit-sı̂ in kı̂-tiong ê chı̍t lâng chiū the̍h i ê hūn 6 pún ê chhau-kńg lı̄-khui in cháu. Khiok āu-lâi chhun 5 pún. Hit 5 pún chiū toà kàu Sat-bó͘-jíⁿ kam-tok hia. Siu-tō-ı̄ⁿ ū boé 5 pún khí-lâi, sı̄ chú-kàu ēng iok 150 kho͘ ê Bí-kim boé--ê. Sat-bó͘-jíⁿ chú-kàu chiong hiah ê chhau-kńg the̍h khı̀ tong-toē ê Hoat-kok Sèng-keng Khó-kó͘ ha̍k-ı̄ⁿ (Ecole Bibliqoe et Archaeologiqoe Francaise). In kā i kóng hiah ê sı̄ bô kè-ta̍t ê mı̍h. Tong-sı̂ chı̍t-koá chhut-miâ ê Sū-lı̄-a kap Iû-thài lâng, iā teh hoâi-gı̂ chiah ê chhau-kńg ê kè-ta̍t. Kàu 1947 nı̂ joa̍h-thiⁿ ê bé-á, chı̍t ê Iû-thài lâng ê i-seng Mâu-lı̄-su Pek-lông (Maurice Brown) chiah chiong ū chiah ê chhau-kńg chûn-chāi ê sū, thong-ti tı̄ Iâ-lō͘-sat-léng ê Hi-pek-lâi Tāi-ha̍k. Tı̄ 1947 nı̂ 11 ge̍h 25 jı̍t, Hi-pek-lâi Tāi-ha̍k ê So͘-khek-nı̂-khek (E. L. Sukenek) chiah chai-iáⁿ kóng ū chı̍t-koá chhau-kńg thang hó boé. Tı̄ 11 ge̍h 29, chı̍t ê A-lat-pek lâng tùi Pek-lı̄-hêng the̍h 6 kńg chhau-pún, kap nn̄g ê àng-á lâi; So͘-khek-nı̂-khek chiū kā boé khí-lâi.
Tı̄ 1947 nı̂ 12 ge̍h, So͘-khek-nı̂-khek chiah thâu chı̍t pái thiaⁿ-tio̍h kóng tı̄ Sū-lı̄-a Chèng-thóng kàu-hoē Siu-tō-ı̄ⁿ ū chı̍t koá pa̍t khoán ê chhau-kńg. Hiah ê, thiaⁿ kóng sı̄ tùi chı̍t keng oá-kūn Sí-hái ê Sū-lı̄-a Siu-tō-ı̄ⁿ lâi--ê. Hit sı̂ tı̄ Pa-le̍k-su-thèng, A-lat-pek kap Iû-thài lâng ê koan-hē chin bái, lióng hong khai-sí siā-kek, tı̀-kàu ín-khí chiàn-cheng. Chit tiûⁿ ê chiàn-cheng tı̄ 1948 nı̂ 5 ge̍h kiat-sok; chı̍t ê sin ê kok-ka Í-sek-lia̍t tàn-seng. Tı̄ chit khoán chêng-hêng ê ē-bı̄n, choè chı̍t ê Iû-thài lâng ê So͘-khek-nı̂-khek, chin oh-tit thang khoàⁿ-tio̍h tı̄ A-lat-pek lâng hit pêng ê Sū-lı̄-a Chèng-thóng Kàu-hoē Siu-tō-ı̄ⁿ hiah ê chhau-kńg. Tı̍t-kàu 1948 nı̂ ê chiaⁿ ge̍h bé, So͘-khek-nı̂-khek chiah oē thang tı̄ Iâ-lō͘-sat-léng ê Ki-tok-kàu Chheng-liân-hoē khoàⁿ-tio̍h chiah ê chhau-kńg, sı̄ An-tong Khek-lah (Anton Kiraz) tāi-piáu Sat-bó͘-jíⁿ chú-kàu the̍h khı̀--ê. So͘-khek-nı̂-khek tit-tio̍h ún-chún, thang chiong kı̂-tiong ê chı̍t pō͘-hūn chhau khí-lâi. Kàu 1948 nı̂ 2 ge̍h chhoe 6, chiū chiong chiah ê chhau-kńg sàng hêng Khek-lah. So͘-khek-nı̂-khek chin ài boé, chóng-sı̄ bô kàu chı̂ⁿ, chiū pài-thok Khek-lah, pó-chûn kàu i ū chı̂ⁿ thang kā i boé. Khek-lah ū tap-èng, kàu So͘-khek-nı̂-khek chı̍p ū chı̂ⁿ thang kā siu-boé, beh chiong chiah ê chhau-kńg pó-chûn leh.
1948 nı̂ 2 ge̍h 18 jı̍t, tı̄ Iâ-lō͘-sat-léng ê Bí-kok Tong-hong Gián-kiù-ı̄ⁿ (American Scho͘l of Oriental Research). Chit keng ha̍k-ı̄ⁿ sı̄ 80 keng tāi-ha̍k teh chi-chhı̂ ê, ū chiap-tio̍h Sū-lı̄-a Chèng-thóng Kàu-hoē ê tiān-oē, mn̄g khoàⁿ in Gián-kiù-ı̄ⁿ lāi-bı̄n, kiám ū lâng oē thang jı̄n-chèng tı̄ Siu-tō-ı̄ⁿ tô͘-su-koán ê chı̍t hūn kó͘-tāi ê chhiú-chhau-pún. Gián-kiù-ı̄ⁿ ê chú-jı̄m Pò͘-lô-sı̀ (Millar Burrows) bô tı̄-teh, tú-tn̄g ū hit nı̂ ê ha̍k-oân Pek-lông-lı̄ (William Brownlee) kap Te̍k-lâi-hut (John Trever) lâu tı̄ hia. Só͘-í Siu-tō-ı̄ⁿ ê siu-sū Pò͘-thok-sū Só͘-mı̂ (Butros Sowmy) tı̄ 1948 nı̂ 2 ge̍h 19, toà chı̍t ê chin toā kńg ê chhau-pún khı̀ kàu Gián-kiù-ı̄ⁿ. Tek-lâi-hut chiong hit pún chhau chı̍t pō͘-hūn khí-lâi, sió-khoá tha̍k liáu-āu, jı̄n-chhut che sı̄ Í-sài-a ê chhau-pún. Tı̄ 2 ge̍h bé, So͘-khek-nı̂-khek chiap-tio̍h chı̍t tiuⁿ Khek-lah ê phoe kóng, Sat-bó͘-jíⁿ chú-kàu bô koh siūⁿ beh chiong chiah ê chhau-pún boē i lah. Sı̄ chı̍t koá Bí-kok ê ha̍k-chiá khó͘-khǹg Sat-bó͘-jíⁿ chú-kàu kóng, ūi-tio̍h an-choân khí-kiàn, khah hó tio̍h chiong chiah ê chhau-pún the̍h lı̄-khui Pa-le̍k-su-thèng. Āu-lâi chiah chai chú-kàu ū chiong chiah ê toà khı̀ kàu Bí-kok, tı̄ chia, tı̄ hia teh tián-lám, ài beh chhut boē.
Tı̄ 1954 nı̂ ê joa̍h-thiⁿ, Iâ-lı̂m (Y. Yadin) chiah ūi-tio̍h Hi-pek-lâi Tāi-ha̍k, chhut 25 bān ê Bí-kim chiong chiah ê boé khí-lâi. (Oē kı̀-tit chú-kàu chiah ēng iok 150 kho͘ ê Bí-kim boé--ê). Chiah ê lóng-chóng ū 5 pún. Liân So͘-khek-nı̂-khek só͘ boé ê 6 pún, taⁿ lóng chûn tı̄ Í-sek-lia̍t ê Hi-pek-lâi Tāi-ha̍k. Chóng-sı̄ chiah ê chí-ū sı̄ Sí-hái chhau-pún ê chı̍t pō͘-hūn nā-tiāⁿ. Tùi 1949 nı̂ í-āu, tı̄ oá Kho-bek Khek-bú-lân ê só͘-chāi, ū koh hoat-kiàn tio̍h chin-choē kı̂-thaⁿ ê bûn-kiāⁿ, í-kı̍p khó-kó͘-ha̍k ê chu-liāu, chiah ê lóng sio̍k tı̄ Iok-tàn ê chèng-hú. Hiān-sı̂ tû chı̍t koá bûn-kiāⁿ iáu tı̄ sè-kài 4, 5 ūi ê ha̍k-su̍t gián-kiù tiong-sim teh kiám-cha í-goā, lóng pó-chûn tı̄ Pa-le̍k-su-thèng Khó-kó͘ Phok-bu̍t-ı̄ⁿ.
II. Tı̄ Iok-hān Tek-lâi-hut tı̄ 1948 nı̂ 2 ge̍h 19, jı̄n-chhut Í-sài-a chhau-pún ê chin kú í-chêng, Pok-lô-keh sı̂n-hū (Father J. P. M. Van der Ploeg) í-keng tı̄ 1947 nı̂ 6 ge̍h chiū iā jı̄n-chèng chhut-lâi. Āu-lâi tı̄ 1948 nı̂ chiaⁿ-ge̍h, So͘-khek-nı̂-khek ū jı̄n-chèng Í-sài-a kap lēng-goā chı̍t kńg oē-thang kiò-choè Kàu-thoân Kui-lu̍t, ū-sı̂ iā chheng-choè “Siáu-phài bûn-su” á-sı̄ “Kí-lu̍t kong-iàu” ê chheh. Tı̄ Hi-pek-lâi Tāi-ha̍k hit 11 kńg chhau-pún, bô it-tēng sı̄ ū 11 ê bô siāng ê chheh-miâ. In-ūi kı̂-tiong ū 4 kńg ha̍p khí-lâi chiâⁿ-choè chı̍t pún hiān-chāi kiò-choè Kám-un Si-phian ê chheh, Kàu-thoân Kui-lu̍t iā ū 2 kńg. Chhun ê sı̄ Í-sài-a 2 kńg kap Hap-pa-kok chù-kái, Chhòng-sè-kı̀, Chhù-keng, í-kı̍p kng-bêng ê Kiáⁿ kap o͘-àm ê kiáⁿ ê chiàn-cheng.
Koan-hē gián-kiù Hi-pek-lâi ê bûn-jı̄, ū chin-choē chheh thang choè chham-khó, chhin-chhiūⁿ Hi-pek-lâi jı̄ ê siá hoat, á-sı̄ chin-choē chióng ê lūi-phian. Só͘-í beh jı̄n-chèng Hi-pek-lâi bûn m̄-sı̄ chin khùn-lân ê sū, te̍k-pia̍t sı̄ ū ê í-keng bat ū tha̍k-kè kó͘-chá ê Hi-pek-lâi bûn chhiú chhau-pún ê keng-giām ê ha̍k-chiá. Chóng-sı̄ beh koat-tēng chı̍t ê chhau-pún ê nı̂-tāi, chiū iū-koh sı̄ lēng-goā chı̍t hāng tāi-chı̀. Só͘-í Iok-hān Tek-lâi-hut, chiah tı̄ 1948 nı̂ 3 ge̍h chiong Í-sài-a chhau-pún hip-siōng khí-lâi, kià hō͘ Ui-liâm A-pek-lâi-tek (William F. Albreight), hit-sı̂ i tò-khı̀ tı̄ Bí-kok ê Iok-hān-su Hek-pek-kim-su Tāi-ha̍k (Johns Hopkins). A-pek-lâi-tek sûi-sı̂ toàn-tēng chiah ê bûn-kiāⁿ ê nı̂-tāi choè Chú-chiân 150-100 nı̂. Chóng-sı̄ tı̄ hit nı̂ 10 ge̍h Tek-put-sı̀ (Dropsie) Ha̍k-ı̄ⁿ ê Só͘-lô-bûn Chài-tu̍t-lı̂m (Solomon Zeitlin) kóng Í-sài-a chit koàn, ū khó-lêng sı̄ chin bān ê bûn-kiāⁿ, tio̍h tùi Tiong-sè-kí tēng khí. 1949 nı̂ 10 ge̍h Ban-thiat-su-tek (Manchester) Tāi-ha̍k ê Oai-su (P. R. Weis) iáu-kú tùi Chú-āu 11 sè-kí tēng khí; chóng-sı̄ che í-keng m̄-sı̄ i hiān-chāi ê ı̀-kiàn lah. Tı̄ siāng 1950 nı̂ ê 10 ge̍h, Kiàm-kiô Tāi-ha̍k ê Tō͘-lâi-hut (G. R. Driver) chiong chiah ê bûn-kiāⁿ tēng-choè Chú-āu 200-500 nı̂ ê mı̍h. Sui-jiân sı̄ án-ni, hiān-chāi siū it-poaⁿ só͘ chiap-la̍p ê kóng-hoat, sı̄ chiah ê Sí-hái Chhau-pún tāi-pō͘-hūn ê jı̍t-kı̂, èng-tong tēng tı̄ Chú-chêng 200 nı̂ kàu tı̄ Chú-āu 70 nı̂ ê tiong-kan.
III. Khí-thâu Se-iûⁿ ê ha̍k-chiá chhē boē chhut hoat-hiān chiah ê chhau-pún ê chèng-khak toē-tiám, sui-jiân chiah ê A-lat-pek ê bo̍k-chiá chai ūi ....... Só͘-í tı̍t-kàu 1949 nı̂ ê 1-3 ge̍h ê sı̂, Lē Hoâ-su (R. de Vaux) kap Ha̍p-tēng (G. L. Hardeng) chiah khí-thâu oē thang khı̀ kàu hit ê goân-tōng thàm-hóng. Tı̄ 1951 nı̂ 11-12 ge̍h ê tiong-kan, Lē Hoâ-su kap Ha̍p-tēng tı̄ hit ê toē-khu hoat-hiān sio̍k tı̄ Chú-āu 68-70 nı̂ ê gûn-kak-á. 1952 nı̂ 1-2 ge̍h ê tiong-kan, in tı̄ Kho-bek Khek-bú-lân ê lâm-pêng bô joā hn̄g, kiò-choè Oa-tí Bú-lah-pa (Wady Mura-baat) ê só͘-chāi, hoat-kiàn chin-choē sio̍k tı̄ Chú-āu 132-135 nı̂ ê chhau-pún. Tı̄ siāng hit nı̂, 1952 nı̂ ê 3 ge̍h, Iok-tàn chèng-hú ê Kó͘-bu̍t koán-lí-pō͘, khai-sí tùi Khek-bú-lân khu choè chho͘-pō͘ ê kham-cha. Tı̄ chit piàn ê kham-cha ū hoat-kiàn chin-choē phoe-sı̀n, khè-iok, kū-phiò, Kū-iok ê chhau-pún kap nn̄g kńg “tâng” choè ê kı̀-sū-chheh. Chit nı̂ ê joa̍h-thiⁿ, A-lat-pek ê bo̍k-chiá tı̄ chin kūn Kho-bek Khek-bú-lân ê chı̍t ê soaⁿ-tōng hoat-hiān chı̍t toā tui ê chhau-pún. 1952 nı̂ 11-12 ge̍h ê tiong-kan, Hoat-kok Sèng-keng khó-kó͘ Gián-kiù-ı̄ⁿ, Pa-le̍k-su-thèng Khó-kó͘ Phok-bu̍t-ı̄ⁿ kap Bí-kok Tong-hong Gián-kiù-ı̄ⁿ 3 tan-ūi khai-sí liân-ha̍p ê hoat-ku̍t kang-chok. Tùi hit sı̂ khí tı̍t-kàu hiān-chāi, chha-put-to múi nı̂ lóng ū kè-sio̍k teh choè kang. Tı̄ hit 40 ê ū khó-lêng-sèng ê soaⁿ-tōng tiong, í-keng ū 12 ê siū kè kiám-cha; chit tiong-kan tē it tōng (1947), tē sı̀ tōng (1952) ū chhut-sán siōng tiōng-iàu ê chhâi-liāu. Tı̄ 1952 nı̂ kap 1956 nı̂ ê tiong-kan Kho-bek Khek-bú-lân (kiò-choè Khek-bú-lân ê chı̍t ūi í-keng hong-hoè ê kó͘-tāi ū lâng khiā-khí ê só͘-chāi), ū siū hoat-ku̍t. Chit ê hoè-hu ê nı̂-tāi sı̄ Chú-chêng 125－Chú-āu 70 nı̂. Siāng toā ê kiàn-bu̍t tn̂g ū 118 Eng-chhioh, khoah 94 Eng-chhioh, lāi-bı̄n ū si-sián-só͘, tû-pâng, tô͘-su-sek kap kı̂-thaⁿ ê pâng-keng.
Chēng kàu-taⁿ só͘ hoat-hiān ê chhau-pún tàu-tí sı̄ sím-mı̍h? Chiah ê sı̄ pau-hâm ū Kū-iok Í-su-thiap í-goā choân-pō͘ ê chhau-pún, khiok toā-pō͘-hūn bô oân-choân. Goā-tián, Gûi-tián, Kàu-thoân kui-lu̍t, Ò-pı̀-su, Kı̂-tó-bûn, Si-phian bûn-koàn kap Chhòng-sè-kı̀, Lı̄-bı̄-kı̀, Si-phian, Í-sài-a, Bí-ka, Ná-hông, Hap-pa-kok téng ê chù-kái. Tùi Oá-tí Bú-lah-pa ê só͘-chāi ū the̍h-chhut chı̍t-koá sio̍k-tı̄ Chú-āu tē jı̄ sè-kí ê bûn-kiāⁿ, chhin-chhiūⁿ su-jı̂n ê phoe-sı̀n, í-kı̍p hiah ê sió sian-ti téng. Iā só͘ ēng ê bûn-jı̄ toā-pō͘-hūn sı̄ Hi-pek-lâi bûn, khiok iā ū choē-choē ēng A-lân-bûn siá ê bûn-kiāⁿ. Hi-lia̍p-bûn ê chhau-pún iā boē chió (phı̀-jū: tùi tē sı̀ tōng chhut ê Lı̄-bı̄-kı̀), kap iā ū tùi Oá-tí Bú-lah-pa só͘ chhut ê siá tı̄ choá-nih ê A-lat-pek bûn. Teh-beh ū chı̍t ê chin chhù-bı̄ ê siau-sit, chiū-sı̄ kū-nı̂ (1962 nı̂ chhun-thiⁿ), tı̄ Iâ-lı̄-ko í-pak bô joā hn̄g ê só͘-chāi ê tōng-lāi, ū hoat-kiàn chı̍t-tiuⁿ Chú-chêng tē saⁿ sè-kí, ēng A-lân bûn só͘ siá ê phoe. M̄-kú goá bô ún-chún thang tı̄ chit chūn hoat-piáu. Pèng-chhiáⁿ goá iā bô khak-tēng kóng che tàu-tí sio̍k Sí-hái ê chhau-pún á m̄-sı̄, kiám-chhái m̄-sı̄.
IV. Chiah ê Sí-hái chhau-pún ū sím-mı̍h tiōng-iàu sèng? (Chit ê hoat-kiàn kap lán ū sím-mı̍h koan-hē).
1. Koan-hē Sèng-keng ê gián-kiù, lán tio̍h kóng oē-thang tit-tio̍h Chú-chêng 200 nı̂ kàu Chú-āu 70 nı̂ chiah-nih chá ê Sèng-keng chhau-pún sı̄ chin ta̍t-tit chù-ı̀, in-ūi lán oē kı̀-tit chēng kàu-taⁿ só͘ ū siāng chá Kū-iok Hi-pek-lâi bûn oân-choân ê chhau-pún sı̄ tē 9 sè-kí ê mı̍h. Iū-koh tùi chiah ê, lán taⁿ chai-iáⁿ tng in tı̄ Chú-chêng tē 3 sè-kí khai-sí, chiong Hi-pek-lâi bûn ê Kū-iok e̍k choè Hi-lia̍p bûn ê sı̂, í-keng chiū ū chı̍t chióng í-siōng ê pán-pún lah, in-ūi ū ê Sí-hái chhau-pún kap Hi-lia̍p gú Kū-iok ê sio-siāng ê só͘-chāi, pí kap Hi-pek-lâi bûn--ê khah choē. Taⁿ lán hiān-chāi só͘ ū siāng chá ê Sèng-keng chhau-pún sı̄ Chú-chêng 250 nı̂ ê Chhut Ai-kı̍p-kı̀ ê chı̍t-pō͘-hūn; koh-lâi sı̄ tı̄ Chú-chêng 200 nı̂ ê Sat-bó͘-jíⁿ ê chı̍t-pō͘-hūn, kap Chú-chêng 200 nı̂ í-āu ê Iâ-lı̄-bí ê chı̍t toāⁿ. Chiah ê bûn-kiāⁿ sı̄ tı̄ tē sı̀ tōng hoat-kiàn--ê. It-poaⁿ lâi kóng, Sí-hái chhau-pún ê hoat-kiàn, hō͘ ha̍k-chiá chin sió-sim lâi chiong Kū-iok ê jı̄m-hô chı̍t-pō͘-hūn ê nı̂-tāi koat-tēng tı̄ Chú-chêng 300 nı̂ í-āu. Tı̄ Eng-gú sin kái-e̍k ê Sèng-keng (R. S. V.) ê Í-sài-a ū 13 só͘-chāi ê kái-chèng. Chiah ê chú-iàu sı̄ kun-kù tı̄ Sí-hái chhau-pún ê Í-sài-a. (Che sı̄ chı̍t sı̂ bat hō͘ Sat-bó͘-jíⁿ chú-kàu só͘ pó-iú ê Í-sài-a A). M̄-kú khí-thâu kiàn-gı̄ kái-chèng ê ha̍k-chiá taⁿ kám-kak i bô èng-tong thê-chhut chiah ê kiàn-gı̄.
2. Koan-hē Ki-tok-kàu; lán tio̍h sêng-jı̄n tùi tı̄ chiah ê choè-kūn ê hoat-kiàn, Sin-iok ê poē-kéng ū siū khah oân-choân ê liáu-kái. Tong-jiân Khek-bú-lân ê kàu-thoân kap Ki-tok-kàu ê thoân-thé chū chá tùi tı̄ in Hoat-lı̄-sài tek ê chong-goân chiū í-keng hun-lı̄. Chı̍t-hōng-bı̄n khoàⁿ-lâi, nn̄g ê thoân-thé ū “Gı̄ ê Sian-siⁿ”. Iā kiông-tiau sio-siāng ê tek-hēng, chhin-chhiūⁿ liông-siān, kong-gı̄, kèng-khiân, jı̂n-ài kap khiam-sùn. Sui-jiân jı̄-goân-lūn sı̄ kó͘-tāi Pho-su só͘ ū, Khek-bú-lân kàu-thoân kap Ki-tok-kàu ê thoân-thé lóng ū teh kóng-khí kng-bêng kap o͘-àm, sim-lêng kap hiat-jio̍k, kong-gı̄ kap kan-ok ê tùi-te̍k. Nn̄g ê thoân-thé lóng ū kóng-khí Sin-iok, chóng-sı̄ che tı̄ Iâ-lı̄-bí 31:31 iā ū kóng-khí. In ū teh siú Kau-poê ê chū-chhan, iā chai soé-lé ê su-iàu. Ū khó-lêng sı̄ in chit-khoán ê kui-kú ín-khí chhin-chhiūⁿ Ài-tek-bông Ui-lí-sùn (Edmund Wilson) hit pān ê sin-bûn kı̀-chiá lâi siá kóng Khek-bú-lân chiū-sı̄ Ki-tok-kàu ê hoat-siông toē. Khiok lán iā tio̍h kám-siā in, in-ūi Sí-hái chhau-pún sı̄ tı̄ 1955 nı̂, tng i ê bûn-chiuⁿ hoat-piáu tı̄ kiò-choè Niú-iok-jı̂n ê cha̍p-chı̀ í-āu, chiah chiâⁿ-choè hiah-nih chhut-miâ. M̄-kú chiah ê hó ê ha̍k-chiá sı̄ chin sió-sim, in bē thê-chhut chit khoán hàm koā-koā ê kóng-hoat.
Sū-sı̍t Khek-bú-lân ê chong-kàu kap Ki-tok-kàu ê tiong-kan, ū chin-chē koh-iūⁿ ê só͘-chāi. Phí-lû kóng, Khek-bú-lân chong-kàu ū nn̄g-ê Mí-sài-á, kı̂-sı̍t Ki-tok-kàu chí-ū chı̍t-ê. Kheh-bú-lân ê Mí-sài-á iáu-boē lâi, lán ê Mí-sài-á sı̄ Siōng-tè ê kiáⁿ kap jı̂n-chú; m̄-kú che tı̄ Khek-bú-lân ê bûn-ha̍k chhē bô. Lán ê Mí-sài-á ūi-tio̍h jı̂n-lūi ê sià-choē, chū-hoat-tek hi-seng i pún-sin; chóng-sı̄ koan-hē Khek-bú-lân ê Mí-sài-á khiok bô chit-khoán ê kóng-hoat. Khek-bú-lân kàu-thoân sı̄ choa̍t-tùi ê lu̍t-hoat chú-gı̄ chiá, chóng-sı̄ Ki-tok-kàu bô tông-ı̀ Hoat-lı̄-sài tek ê lu̍t-hoat chú-gı̄. Iū-koh lán ê sèng-chhan ê chêng-lē sı̄ poâⁿ koè chiat, hit-ê tiōng-iàu-sèng sı̄ siàu-liām, iah-sı̄ kiat-liân tı̄ Ki-tok. Tı̄ Khek-bú-lân ê bûn-ha̍k iû-goân chhē bô chit-khoán ê kı̀-sū.
Kiù-kèng thang kóng lán ê Sèng-keng ê chin-sı̍t-sèng, tùi tı̄ Sí-hái chhau-pún lâi tit-tio̍h koh-khah chhiong-hun ê khak-lı̍p kap chèng-sı̍t, iā lán thang hòng-sim sêng-jı̄n, í-kı̍p chiap-siū chiàu Siōng-tè tı̄ Iâ-so͘ só͘ khé-sı̄ I pún-sin ê Ki-tok-kàu ê to̍k-chū-sèng.
（Lú-soan Ge̍h-khan Tē 43-44 kı̂, 1963 nı̂ 7-8 ge̍h)
