Tah 1-ê gín-á khah khiáu ê ı̀-sù chiū-sı̄ kóng i o̍h mı̍h-kiāⁿ khah kín, tāi-chı̀ pí-kàu kı̀ khah ē-tiâu. Án-ne kóng, chit-ê kâu-sí-gín-á chiū-sı̄ khò i ê thâu-khak té só͘ o̍h ê mı̍h-kiāⁿ.
Jı̂n-lūi thâu-1-keng tô͘-su-koán chiū-sı̄ A-le̍k-san-tāi só͘ khí tı̄ Ai-kı̍p(Egypt) ê museum. Kı̂-sı̍t chit-jı̄ museum goân-pún chiū-sı̄ khí tô͘-su-koán hit-ê só͘-chāi ê tē-miâ. Ián-piàn kàu taⁿ, Eng-bûn tı̍t-chiap iōng tē-miâ tòng-chò phok-bu̍t-koán ê miâ-sû. Phok-bu̍t-koán chiū-sı̄ lâng ê a-tah-mah mı̍h-kiāⁿ té bē liáu--ah, ha̍k-būn siuⁿ-koè chē--ah, bô só͘-chāi thang-khǹg--ah, só͘ hoat-bêng--chhut-lâi ê chhng-khò͘. Ē-tàng kóng-sı̄ jı̂n-lūi sin-thé, seng-khu í-goā ê a-tah-mah.
Só͘-í chu, chheh, chiū-sı̄ jı̂n-lūi seng-khu goā-kháu sè-lia̍p ê thâu-khak. Tô͘-su-koán kap phok-bu̍t-koán chiū-sı̄ khah toā-lia̍p ê thâu-khak.
Sı̂-tāi ián-piàn kàu 20-sè-kí, Bí-kok thâi âng-hoan Indian, khai-hoat toā Se-pō͘, hoé-chhia-lō͘ it-tı̍t khui, hoé-chhia-phiò it-tı̍t siu. Tàu-té thih-lō͘ kong-si chhia-phiò chiah toā-liōng ê siu-jı̍p, chit-tiâu siàu sı̄ án-choáⁿ sǹg? Beh èng-hù che, kiat-kó chiū-sı̄ hoat-bêng siu-gı̂n-ki(cash-register). Koh chı̀n 1-pō͘, chiū-sı̄ IBM kong-si hoat-bêng chhut-lâi thâu-1-tâi tiān-náu. Soà--lo̍h-khı̀ ū mi-ni tiān-náu, kò-jı̂n tiān-náu; chiū-sı̄ PC, notebo͘k. Kóng khah kán-tan--leh, 3-chióng toā, mini, sè chiah ê tiān-náu chiū-sı̄ kap tô͘-su-koán/phok-bu̍t-koán pí--khí-lâi sı̄ lēng-goā 1-chióng sı̍t-bu̍t, tı̄ jı̂n-lūi seng-khu goā ê a-tah-mah.
Taⁿ lâng beh chai-bat mı̍h-kiāⁿ chóng-kiōng ài ū châi-tiāu tùi:
(1) goân-pún ê thâu-khak, (2) tô͘-su-koán/phok-bu̍t-koán, kap (3) tiān-náu, 3-lūi ê thâu-khak khı̀ the̍h chhut-lâi èng-iōng. Beh kā chiah-chē mı̍h-kiāⁿ tı̄ chit-3-lūi ê a-tah-mah lāi-té khǹg hó-sè. M̄-nā khǹg hó-sè, khǹg-liáu mā ài thang-hó chhoē--chhut-lâi.
Kok-ūi TOJ ê tho̍k-chiá, lín chiah ū nāi-sim khoàⁿ kui-po͘, khoàⁿ kàu chia,kám-chai goá sı̄ beh kóng siáⁿ-mı̍h?
0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, kap a, b, c, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, o, p, q, r, s, t, u, v, w, x, y, z, án-ne chóng-kiōng 36-chióng jı̄-bó tio̍h-sı̄ kā bı̄n-téng lâng seng-khu lāi-goā 3-chióng thâu-khak kā khǹg hó-sè ê ke-si-thâu-á.
Koh kóng khah kán-tan--leh chiū-sı̄ "sorteng", chit-hāng ki-su̍t.
Hàn-jı̄ sı̄ khò "pú-sô͘", pō͘-siú tàu-chhut-lâi tan-jı̄. Tān-sı̄ pō͘-siú tùi tú khai-sí tha̍k-chheh, o̍h mı̍h-kiāⁿ ê gín-á-lâng lâi-kóng, bô chhiūⁿ chit 36-jı̄ jı̄-bó chiah chió, chiah kín o̍h ē-hiáu. Chhiáⁿ-mn̄g lín kiám-chai, Hàn-jı̄ chóng-kiōng ū joā-chē pō͘-siú? Goá siūⁿ nā bô koh the̍h 1-pún jı̄-tián lâi-khoàⁿ, lín hiān-chāi choa̍t-tùi bô châi-tiāu hoê-tap. Nā beh chai sı̄ kúi-ê, ē-tàng khı̀ goá ê tiān-chú-pò khoàⁿ.
Chit-36-jı̄ tùi jı̂n-lūi lâi-kóng, siōng-toā ê kong-lêng chiū-sı̄ "pâi-sū", khǹg kah chin sù-sı̄. Lán jı̂n-lūi put-koán sı̄ té tı̄ thâu-khak-té, á-sı̄ khǹg-tı̄ tô͘-su-koán/ phok-bu̍t-koán, khǹg-tı̄ tiān-náu lóng-sı̄ khò chit 36-jı̄.
Lí khoàⁿ gín-á-lâng khı̀ Hàn-jı̄ ê tô͘-su-koán, kan-ta péng index, kan-ta at chhiú-chéng-thâu-á sǹg Hàn-jı̄ ê "pı̂-hoá"(pit-oē), tio̍h sa lóng bô--ah, koh beh khò án-ne ê kiat-kó, khı̀ chhoē 1-pún-chheh? Bo̍k-koài lóng-sı̄ thiⁿ boē-kng, tio̍h khı̀ pâi-tūi chiàm-ūi, kan-ta sı̄ khoàⁿ ka-kı̄ ê chheh, á-sı̄ khoàⁿ cha-bó͘-gín-á niā-tiāⁿ; bē-hiáu chhoē chheh.
Goá choè-kı̄n siuⁿ êng. Khoàⁿ 1-pún kiò-chò "Tē-6-chióng gí-giân", sı̄ Nâ-ang chhut-pán-siā kā Robert Logan ê chheh hoan-e̍k chò Hoâ-gí--ê. Khoàⁿ liáu ū chhù-bı̄, koh ke khı̀ Amazon bé 1-pún tiong-kó͘-chheh, “The Alphabet Effect(Jı̄-bó tùi Se-iûⁿ bûn-bêng ê éng-hióng)”. Bı̄n-téng só͘ siá ê chiū-sı̄ "tû-hó͘-kân", tha̍k-chheh pò-kò.
Kò-jı̂n tiān-náu í-keng sı̄ chin hong-piān--ah. Sió-ha̍k-seng tio̍h-ài sú-iōng tiān-chú-phoe ê ka-têng liân-lo̍k-phō͘. Ka-tiúⁿ iā-sı̄ chhiūⁿ goá chit-khoán 5-nı̂-āu ē-tàng phō-sun--ê, nā-sı̄ iáu-kú bē-hiáu iōng tiān-náu, bē-hiáu siá tiān-chú-phoe, kiàn-gı̄ lín koáⁿ-kín o̍h. Án-ne chiū-sı̄ lí goân-lâi chit-lia̍p a-tah-mah í-goā, ē-tàng ke 1-lia̍p tı̄ seng-khu goā ê thâu-khak té ha̍k-būn.
Beh kà gín-á bat-jı̄, sú-iōng TOJ. In-ūi chin tú-hó, che sı̄ chá-chêng Pe̍h-lâng lâu hō͘ Tâi-oân-lâng ē-tàng sorteng ê bûn-jı̄. Gín-á toā-hàn í-āu, kán-tan ê Hàn-jı̄ bóng o̍h. Khò í-keng ū hó ki-chhó͘ ê POJ/TOJ chò kun-pún, beh ha̍k-sı̍p Eng-bûn mā ke khah sūn-lı̄, án-ne chiū-sı̄ lí ê kiáⁿ-sun ē-tàng 1-sin phāiⁿ 3-lia̍p a-tah-mah. Phó͘-thong m̄-bat TOJ ê gín-á, chí-ū instant ē-tàng sú-iōng 1-lia̍p thian-jiân ê thâu-khak. Tān-sı̄ lín sun-á in-ūi TOJ/Eng-bûn ê ki-chhó͘ hùn-liān liáu chin chāi, só͘-í khah gâu sú-iōng lâng seng-khu lāi/goā só͘-ū ê 3-lia̍p thâu-náu.
Goá chhéng-khàu lín tāi-ke, chū Tiúⁿ-ló Kàu-hoē kap Thian-chú Kàu-hoē jı̍p-lâi Formosa thoân-kàu, chū Kok-bı̂n-tóng bô lō͘ thang cháu, bih lâi lán Tâi-oân kàu taⁿ, Tâi-oân hiān-kim só͘ khoàⁿ ē-tio̍h, ū chhut-thoat ê gâu-lâng, tó 1-sian m̄-bián o̍h Eng-bûn kàu 1-ê thêng-tō͘, tó 1-sian sı̄ kan-ta oá-khò Hàn-jı̄ tio̍h ē chin-chiàⁿ ū sêng-chiū--ê? Kiàn-gı̄ tāi-ke, tı̄ gín-á sè-hàn ê sı̂-chūn, iōng TOJ kà bó-gí.(beh iōng POJ kà Hoâ-gí, chhiūⁿ goá bı̄n-téng só͘-siá ê miâ-sû hit-khoán pān-hoat mā ē-thong). TOJ kap bó-gí sı̄ Tâi-oân gín-á ha̍k-sı̍p goā-bûn siōng hó ê ki-chhó͘.
Nā bô, lán thè-1-pō͘ lâi-kóng, lí chia̍h Tâi-oân liāu-lí, Tiong-kok liāu-lí, ài gia̍h tı̄, iōng thng-sı̂. Lí nā khı̀ Se-chhan-thiaⁿ chia̍h gû-pâi, chia̍h Hoat-kok "ô-chiang", tō koai-koai-á iōng chhiám-á, iōng to-á. Bo̍k-tek sı̄ beh chia̍h hō͘ sóng-khoài, him-sióng khı̀-bı̄--ê.
Hàn-jı̄ tong-jiân ū Hàn-jı̄ ê hó-chhù, tān-sı̄ lán kóng-sı̄ Hái-iûⁿ kok-ka ê chú-tē, kám siám ē-tiāu ài sú-iōng Eng-bûn, ài hùn-liān chò to gí-giân ê tha̍k-chheh-lâng chit-ê gı̄-tê? Seng mài-kóng beh án-choáⁿ tàu lâng thâu-khak, tô͘-su-koán, tiān-náu chit-3-lia̍p chò 1-lia̍p ê būn-tê. Seng-kóng Lí kám káⁿ hō͘ lín sun-á kan-ta khò Hàn-jı̄ ē chhut-thoat ?
Koh-kóng 1-hāng kò͘-sū hō͘ lí chò chham-khó.
Mô͘ Te̍k-tong, tong-chho͘ in chiah ê Kiōng-sán-tóng sı̄ án-choáⁿ sêng-kong soan-thoân Kiōng-sán-chú-gı̄ leh? Goân-lâi chiū-sı̄ khò So͘-liân ê a/b/c/x/q/z chit-khoán jı̄-bó tàu-chhut-lâi Tiong-kok tē-khu ta̍k só͘-chāi ê kháu-im, kā Soaⁿ-tang, ô͘-lâm, kı̂-kı̂-koài-koài ê tē-hng kháu-gí the̍h-lâi siá kán-tan ê soan-thoân-chheh, án-ne chin-kín tio̍h hō͘ ta̍k só͘-chāi hoán-tùi tē-chú ê lông-bı̂n, ka-kı̄ khoàⁿ bat soan-thoân-chheh. Bo̍k-koài khò Hàn-jı̄ ê Tiong-kok Kok-bı̂n-tóng bô châi-tiāu chē ē-tiâu.
Hàn-jı̄ tı̄ Tiong-kok kı̂-sı̍t sı̄ chèng-hú --chiáng-koân ê chió-sò͘ the̍h-lâi phiàn it-poaⁿ jı̂n-bı̂n liáu sı̂-kan cháu jı̍p-khı̀ Hàn-jı̄ ê tē-ga̍k, it-seng soah lóng bô siūⁿ-tio̍h ài hoán-khòng, ài tng-ke chò-chú chit-hāng siōng kin-pún ê gı̄-tê.
Khoàⁿ kàu chia, lí kám káⁿ koh iōng Hàn-jı̄?
Koh chhàu-phùi 1-hāng, 2001-nı̂ 8-goe̍h 19, lán-tı̄ Tām-chúi sêng-lı̍p TLH thàu-chá goá khı̀ Tām-chúi Chin-lí tāi-ha̍k ê Lé-pài-tn̂g sàm-pō͘. Mn̂g-kháu chio̍h-poe khek 1-kù Sèng-keng chóng-kiōng kı̀-chài 3-piàn ê chim-giân, “Kèng-ūi Iâ-hô-hoa sı̄ tı̀-hūi ê kun-goân.” Goá o̍h thò 1-kù-oē, “Ē-hiáu sorteng sı̄ tı̀-sek ê kun-goân.” Chhiáⁿ tāi-ke hiaⁿ-ché chí-kàu.
(Tâi-oân-jı̂ Cha̍p-chı̀ tē 13 kı̂, 2002 nı̂ 5 ge̍h)
